درباره ی مكتب گفته شده است (جزوه ی اسلام شناسی دكتر شریعتی)كه «عبارت است از مجموعه ای از اندیشه های متناسب و هماهنگ درباره ی هستی و زندگی كه یك پیكره ی متحرك و جهت داری را تشكیل می دهد و همه از یك خون تغذیه می كند و با یك روح زنده است» و به عبارت دیگر مكتب عبارت است از یك سیستم واحد فكری عملی.

مجموع اندیشه های ناهماهنگ كه به صورت یك دستگاه نیامده باشد مكتب نیست.

جهان بینی مكتب روح مكتب است:

مجموع اندیشه های هماهنگ كه با زندگی عملی یعنی با بایدها و نبایدها بستگی نداشته باشد مانند یك نظریه ی اساسی درباره ی فیزیك یا ریاضی، مكتب نیست. علیهذا لازمه ی مكتب این است كه مجموعه ای از اندیشه های عملی باشد بر پایه ی اندیشه های نظری كه آن اندیشه های نظری روح آن مكتب به شمار می رود.

پایه و مایه ی مكتب همان روحی است كه همه را به صورت یك دستگاه و یك پیكر درآورده است و دیگر چیزها به منزله ی اعضا و جوارح رئیسه و غیررئیسه است و حتی برخی به منزله ی موهایی است كه بر پیكر می روید و یا به منزله ی خونی است كه به سایر اعضا غذا می رساند.

پس هر مكتب باید دارای چنین روحی باشد و روح مكتب اندیشه ی نظری و از نوع جهان بینی است. اكنون باید دید در هر مكتبی روح آن مكتب چیست و مایه ی زندگی آن مكتب چیست.

روح مكتب باید آرمان ساز باشد و همین است نیروی محركه ی مكتب:

به نظر می رسد تنها اندیشه ای می تواند روح یك مكتب را تشكیل دهد [1]كه از طرفی پایه ی جهان بینی آن مكتب باشد یعنی نوعی بینش و دید و ارزیابی درباره ی هستی باشد، و از طرف دیگر آرمان ساز باشد و جاذبه ی یك ایده و آرمان را داشته باشد؛ هم فلسفه باشد و هم ایده آل اخلاقی و هم ایده آل اجتماعی. نیروی محركه ی یك جهان بینی آرمان سازی اوست.

توحید چنین خاصیتی دارد كه از طرفی پایه و مایه ی فلسفی جهان بینی است و نوعی دید و بینش درباره ی هستی و وجود است، و از طرف دیگر نوعی آرمان و ایده است كه در كلمه ی «لااله الاّاللّه» در جمله ی نفی، مفهوم ایده بودن و در جمله ی اثبات، مفهوم اصل بودن در هستی را بیان می كند. قدرت و نیروی هر جهان بینی بستگی دارد به نوع آرمان سازی او.

ماركسیسم بازگشت به غرائز فردی است و نیرویش در جنبه ی منفی یعنی در پاره كردن زنجیرهاست:

اما ماركسیسم مثلاً چنین نیست. جهان بینی ماركسیستی جهان بینی مادی است. جهان بینی مادی نوعی دید و ارزیابی درباره ی هستی است كه طبعاً در توجیه زندگی و زیستن نیز اثر دارد، ولی خودش یك آرمان نیست بلكه در حقیقت بی آرمانی و بازگشت به غرائز فردی است؛ یعنی آن چیزی كه خودش مایه ی جهان بینی است، خودش ایده و آرمان فردی یا اجتماعی نیست.

مكتب باید توجیه كننده ی زندگی در همه ی شؤون و از آن جمله اخلاقی باشد و ماركسیسم چنین توانایی ندارد:

قدرت و نیروی ماركسیسم در بریدن و پاره كردن قیدها و زنجیرهاست. بعلاوه قادر نیست توجیه كننده ی زندگی در همه ی شؤون اعم از سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی باشد الاّ به طریق غیرمستقیم، مثلاً اكنون كه در متن هستی حقیقت و معنی مفهوم ندارد پس چرا پابند اخلاق و عدالت باشیم؟ به عبارت دیگر روح مكتب آن است كه با نوعی ارتباط علّی و معلولی اندام مكتب را می سازد، و آنچه قدرت و نیرو می دهد به این جهان بینی و به آن حیات می بخشد هدف و غایت و آرمانی است كه جهان بینی می دهد. لهذا هر جهان بینی صلاحیت اینكه روح مكتب را تشكیل دهد ندارد. انسان در سازندگی به آینده نگاه می كند و نه به حال و گذشته. اینكه جهان چیست و چگونه بوده و هست، چه ربطی دارد به من كه می خواهم جهانی ایده آل و مطابق آرمان خود بسازم؟ چیزی كه هست، جهان بینی توحیدی به انسان آرمان منطقی می دهد و براساس آن جهان بینی آرمان انسان درست می شود و براساس آن آرمان راه انسان روشن می شود. تفاوت جهان بینی ها در ایجاد تعهد و مسؤولیت:

اساساً جهان بینی ها از یك نظر دیگر نیز با هم تفاوت دارند [2]و آن اینكه یكی تعهدآور است و دیگری نیست. جهان بینی توحیدی جهان بینی تعهدآور است، برخلاف جهان بینی های غیرتوحیدی.

تفاوت جهان بینی ها در هدایت كردن و در نشاطبخشی و در فداكار- سازی:

جهان بینی توحیدی به همین دلیل كه آرمان خیز و تعهدآور و مسؤولیت ساز است هدایت كن است یعنی راه وصول به هدف و هدفها را نیز روشن می كند، و بعلاوه نشاطبخش و دلگرم كن است، و بعلاوه فداكارساز است و از همه بالاتر این است كه همان طور كه علامه ی طباطبایی فرموده اند عنصری از عناصر همه ی تعلیمات می تواند باشد.

جهان بینی توحیدی مابه الانتهاء همه ی تحلیلهاست و آبی است كه به همه ی ریشه ها می رسد و خونی است كه به همه ی اعضا غذا می رساند. :

همان طور كه اصل امتناع تناقض اصلی است كه عندالتحلیل همه ی قضایا به آن منتهی می شود و بدون آن یقین به هیچ اصلی پیدا نمی شود و یا لااقل یقین به هیچ اصلی یقین و احتمال اصل مخالف آن را نفی نمی كند، همچنین اصل توحید این صلاحیت را [دارد] كه مانند آب ریشه ی همه ی اندیشه های دیگر را سیراب كند و مانند خون غذا به همه ی اعضا و اجزای اندام برساند و مانند روح بپادارنده و زندگی بخش همه ی اندامها باشد و بعلاوه قوه ی محركه ی آن مكتب باشد.

نیروی محركه ی مكتب از دو منبع سرچشه می گیرد:

علیهذا هر جهان بینی صلاحیت ندارد كه پایه و مایه و روح یك مكتب قرار گیرد، كه هم آرمان آن مكتب را بدهد و هم قوه ی محركه ی آن مكتب باشد (نه تنها از راه غائی بلكه از راه ایجاد مسؤولیتها درباره ی اجرا و انجام مكتب) و هم تعهدآور و مسؤولیت آور.

مجموع خواص توحید در مكتب اسلام:

یعنی به حسب خصلت ذاتی خودش تعهدآور باشد، و هم راهنما و هدایت كن و راه وصول به هدفها را نیز تعیین كند و هم خاصیت نشاطبخشی و هم خاصیت فداكارسازی داشته باشد و هم خاصیت خون را داشته باشد كه همه را تغذیه كند و نقش روح را كه همه را زنده نگه دارد و هم آنچنان نفوذ داشته باشد كه اصل تحلیلی همه ی مسائل باشد. به عقیده ی ما تنها جهان بینی توحیدی است كه چنین خاصیتی را دارد.

ذائقه سازی و جهت اخلاقی و اجتماعی بخشیدن مكتب:

خاصیت مكتب و در حقیقت خاصیت جهان بینی اصیل كه به مكتب می دهد این است كه به انسان ذوق و ذائقه ی خاص می دهد، جهت گیری اخلاقی و جهت گیری اجتماعی می دهد، صف اجتماعی را مشخص می كند.

نظام واحد هماهنگ:

در یك مكتب مجموعه ی اعتقادات شخص درباره ی جهان و آنچه هست، و درباره ی اجتماع و اخلاق و آنچه باید باشد یعنی درباره ی چگونگی فرد و چگونگی جامعه از نظر مدیریت (سیاست) و از نظر مواهب مادی و توزیع ثروت (اقتصاد) و از نظر نوع قوانین حاكم بر اجتماع و از نظر ملاكها و معیارها و ارزشهای معنوی (آداب و سنن و مقدسات و عادات و عرفیات و زشت و زیباها) نظام واحد هماهنگی را تشكیل می دهند و طبعاً مقررات موضوعه نیز تابع همین مجموعه ی اعتقادی خواهد بود.

صاحب مكتب تذبذب فكری و اخلاقی و عملی و تشتت روش و تعدد شخصیت ندارد، تك شخصیتی است:

انسان صاحب مكتب تذبذب ندارد، مصداق «لا الی هؤلاء و لا الی هؤلاء» نیست. انسان صاحب مكتب در همه ی مسائل، در تصمیمات و روشهای خود یك جهت گیری دارد و بس، در هر موردی جهت گیری خاص ندارد. انسان صاحب مكتب در همه ی مسائل یك نوع قضاوت هماهنگ دارد.

رجوع شود به ورقه های «جهان بینی» ، «جهان بینی اسلامی» ، «ایدئولوژی اسلامی» و غیره.

محور واحد برای احساسات، ملكات اخلاقی، ارزشهای معنوی، عقاید فلسفی و اجتماعی:

در مكتب، احساسات فردی، ملكات و خصوصیات اخلاقی، روش اجتماعی، ارزشهای معنوی، عقاید فلسفی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، همه گرد یك محور می چرخند و مجموعاً انسان را به سوی یك مقصد و یك ایده به حركت می آورند.

گفتیم لازمه ی برخی جهان بینی ها این است كه انسان مكتب هماهنگ و مجموعه ی اعتقادات متناسب و سازگار و یك جهت داشته باشد.

از نظر ما اگر توحید را با اصول استدلالی و عقلی بشناسیم، از همان راه لمّی می توانیم انسان و تاریخ و جامعه را نیز بشناسیم.

توحید فلسفی (نه علمی) می تواند روح مكتب باشد:

ولیكسانی كه از طرفی به جهان بینی اسلامی اظهار عقیده می كنند و طبعاً پایه و مایه ی این جهان بینی را توحید می دانند اما توحید را صرفاً از راه مطالعه ی طبیعت می خواهند كشف كنند و بس، نمی توانند انسان و جامعه را از توحید استنباط كنند.

نیاز ما به توحید فلسفی از نظر دستگاه ایدئولوژی اسلامی و از نظر اینكه اسلام یك مكتب است و توحید روح مكتب:

توحید به عنوان یك معرفت، یك علم، یك استدلال فلسفی و روش منطقی، یك [اصل ] می تواند پایه ی شناسایی عالم باشد، می تواند روح یك مكتب را تشكیل دهد نه یك توحید تعبّدی و نه یك توحید متفرّع بر عالم و نتیجه از مطالعه ی عالم. اساساً فلسفه ی تاریخ و همچنین جامعه شناسی فلسفه است نه علم و به همین دلیل وحدت نظر در آنها نیست. اگر ما به توحید به چشم یك مكتب مستقل عقلی نگاه نكنیم، طبعاً مجبوریم كه فلسفه ی تاریخ را و جامعه شناسی را و انسان شناسی را از مكتبهای دیگر گدایی كنیم.

كسانی كه به الهیات و فلسفه ی اولی می تازند و هم می خواهند توحید اسلامی را تعبداً یا از استدلال اِنّی بپذیرند، چاره ای ندارند از اینكه سایر جهان بینی های خود را درباره ی جهان و سنن جهان و انسان و جامعه از مكتبهای دیگر گدایی كنند.

رجوع شود به ورقه های «جهان بینی خوب، مشخصات» .

---