1. «جهان بینی [1]هر مرامی عبارت است از مبنا و زیرساز و تكیه گاه فلسفی و فكری آن مرام كه انسان و حیات و رابطه ی انسان را با جهان و جامعه اش توجیه می نماید و به زندگی آدمی معنی و ارزش و هدف می بخشد. » (احمدزاده) «جهان بینی یك مكتب، كیفیت تفسیر و تحلیلی است كه از جهان و انسان می كند و نظری كه نسبت به فلسفه ی حیات ابراز می دارد و بر اثر آن تفسیر و آن بینش، مشكلات زندگی و راه حلهای آنها را تعیین و ترمیم می كند و برنامه ای را كه برای سعادت انسانها ضرور است طرح می نماید. » (خامنه ای) .

آیا اسلام یك مرام و یك مسلك است؟ :

2. چون جهان بینی هر مرامی مبنای فكری و فلسفی آن مرام و مسلك است، اول باید مرام و مسلك تعریف شود. دوم باید این نكته روشن شود كه آیا اسلام كه یك دین است، یك مرام و یك مسلك هم هست یا نه؟ .

فرق كلمه ی مرام و كلمه ی مسلك:

كلمه ی «مرام» مرادف است با كلمه ی «مقصد» كه به معنی محل قصد است یعنی محلی كه قصد و هدف به آن تعلق گرفته است. پس این كلمه بیشتر مبین مفهوم هدف است، برخلاف كلمه ی مسلك كه محل سلوك و طی كردن است و بیشتر مبین مفهوم راهی است كه انسان برای وصول به مقصد و هدف خود انتخاب می كند.

جهان بینی برای هر مرام و هر مسلك:

پس اینكه می گوییم: جهان بینی هر مرام و مسلكی عبارت است از تكیه گاه فكری و فلسفی یك مرام و یك مسلك، درحقیقت می خواهیم بگوییم صاحب هر مرام و هر مسلك خواه ناخواه باید یك طرز تفكر كلی و عمومی از جهان و خلقت و معنی زندگی و انسان و اجتماع داشته باشد كه با مرام و مسلكش مباین نباشد و بلكه مؤید و توجیه كننده ی مرام و مسلكش باشد، یعنی بتواند هدفش را و راهی را كه به سوی هدفش می رود توجیه كند.

علت ضرورت مرام و مسلك و ایدئولوژی:

اما هدف و مسلك داشتن عبارت است از اینكه نظر به اینكه بشر برخلاف حیوانات كه كارها را به صورت غریزی انجام می دهند كارها را به صورت فكری و ارادی و از روی اندیشه و محاسبه و انتخاب انجام می دهد، باید دارای یك سازمان منظم فكری هماهنگ باشد كه با جمیع شؤون زندگی اش منطبق باشد و همه ی شؤون زندگی اش را با آن تطبیق دهد و همه ی تصمیماتش از آنجا سرچشمه بگیرد، عیناً مانند یك فرد مقلّد و متعبد.

مرام و مسلك و فكر سازمان دار:

فكر سازمان دار لااقل این حسن را دارد كه همه ی مسائل را یك جور حل می كند [2]و در همه ی مسائل و مطالب و حوادث یك نوع تصمیم می گیرد. فكر سازمان دار در همه ی مسائل مهم زندگی طرح روشن عملی دارد، هدف و مكتب و روش و تاكتیك دارد، برنامه دارد، راه حل دارد (اعم از صحیح و غلط) ، توجیه و تفسیر دارد ولو غلط.

اردشیریسم:

3. هر چند شوخی است، ولی شعار شیخ حسن اردشیره عبارت است از كشف یك راه حل عمومی برای همه ی حوادث مهم تاریخی [3]، از اینكه مثلاً ابراهیم كه در برابر نمرود و موسی كه در برابر فرعون و حضرت محمد كه در برابر جهان خود قیام كرد، حتماً در اثر این بوده كه غذاشان اردشیره بوده است، و یا اینكه مائده ی آسمانی اصحاب مسیح و منّ و سلوای موسی و غذایی كه حضرت محمد در خلوت انس خورد اردشیره بوده است، غذاهای بهشتی همه یا اردشیره است و یا چاشنی از اردشیره دارد. به هر حال اردشیریسم خود نوعی جهان بینی اجتماعی است و مبنای راه حلهای شیخ حسن اردشیریست بوده است.

امتلائیسم:

یا آقای فكور كه وسواس امتلای معده داشت و در حال امتلای معده احساس دگرگونیهای زیادی در خود می كرد، عصبانی می شد، فكرش كار نمی كرد، با دیگران مشاجره می نمود، بی مهر و محبت می شد، به این نتیجه رسید كه تمام حوادث شوم تاریخ از امتلاء است:

حجاج سفاكی و آدم كشی می كرد از امتلاء بود، یزید امام حسین را شهید كرد از امتلاء بود، اگر یك فلوس كامل همان ایام به او می دادند همه ی قضایا حل شده بود، نادر كه چشمها را می كند و از كله ها مناره ها می ساخت از امتلاء بود. می گفت راه حل همه ی مشكلات جهان را پیدا كرده ام؛ مثلاً اگر یك مسهل به مائو و یك مسهل به كاسیگین بدهند و یك مسهل هم به نیكسون، اختلافات آمریكا و شوروی و چین حل می شود.

فرق جهان بینی و ایدئولوژی (اندیشه ی نظری و عملی):

شیخ حسن تمام زیباییهای تاریخ بشر را از اردشیره، و فكور تمام زشتیهای جهان را از امتلاء می دید.

4. فلاسفه، اندیشه ها را منقسم می كنند به نظری و عملی یا حقیقی و اعتباری، و آنگاه نوع دخالتی از اندیشه های نظری در اندیشه های عملی یعنی یك نوع تأثیری از ناحیه ی اندیشه های نظری در اندیشه های عملی قائلند. این نوع تأثیر عیناً منطبق است به آنچه امروز گفته می شود كه جهان بینی هر مرام و مسلك عبارت است از مبنا و تكیه گاه فلسفی و فكری آن مرام و مسلك در مسائل مربوط به جهان، انسان، اجتماع.

5. اولاً لازم است به عنوان مثال یك هدف را با تكیه گاه فلسفی او ذكر كرد، مثلاً هدف ماركسیسم كه به ادعای خودش نجات توده ی محروم است با تكیه گاه فكری او كه عوامل تولید را عامل اصلی تحریك تاریخ می داند.

مثال:

و همچنین مثالهایی درباره ی مسلك و مرام و ارتباطش با جهان بینی باید ذكر كرد. مثلاً فرض كنیم كه یك انسان مصادف می شود در جریان مرام و مسلكش با برخورد به موانع عاطفی از قبیل پدر و مادر و زن و فرزند و عدم رضایت آنها، باید جهان بینی اشكال را حل كند.

مقوّمات جهان بینی كه به شكل جهان و روح جهان و قیافه ی جهان مربوط است نه به اندام جهان:

6. در ورقه های «جهان از دیده ی علی» گفتیم در جهان بینی بحث كمّی مطرح نیست كه كی جهان را بیشتر می داند و كی كمتر، بلكه [بحث ] در كیفیت و شكل و نظام حاكم بر جهان است. ممكن است یك عالمتر از جاهلتر جهان بینی ضعیف تری داشته باشد. بنابراین اطلاعات زیاد مثلاً در فیزیك، ریاضی، زبان و غیره تأثیری در جهان بینی ندارد. اما اینكه آیا نظام نظام تكامل است؟ آیا كامل و بی نقص است؟ آیا زنده و بیدار است؟ آیا عادل است؟ آیا سه بعدی است یا چهاربعدی؟ آیا انسان به حسب نهاد خیّر و عدالتخواه است یا عدالت را عقل به حكم مصلحت باید بر او تحمیل كند و یا ماشین به حكم جبر اقتصاد باید تحمیل كند و آیا بشر وجدان فطری اخلاقی مادی دارد؟ پس آیا تربیت را باید بر این اساس قرار داد یا نه؟ یا آزادی و دموكراسی را به عنوان بهترین وسیله برای ارضای تمایلات خودمان باید بخواهیم یا به عنوان یك هدف مقدس و شایسته ی فداكاری؟ آیا خون انسان چقدر احترام دارد؟ آیا انسان از لحاظ ناموس اجتماعی یعنی عفاف و از لحاظ ناموس سیاسی یعنی تفویضقدرت به او چقدر قابل اعتماد و اطمینان است؟ آیا با تكیه به نیروی اخلاقی او باید حریم عفاف را از میان برد یا درست مَثَل مَثَل آتش و پنبه است؟ و آیا با تكیه به نیروی اخلاق و تربیت، لازم نیست كنترل دقیقی در كار صاحب قدرت بشود و یا نه؟ [همه ی اینها به جهان بینی مربوط می شود. ] غیر از آنكه موضوع فكر گاهی مربوط است به شكل و نظام جهان و گاهی نیست، خود فكر گاهی مؤثر در شكل نظام روحی انسان و در شخصیت انسان است و او را عوض می كند و گاهی نیست.

اسلام مرام و مسلك است:

7. اینكه اسلام یك مرام و یك مسلك است به این دلیل است كه هدف معقول برای زندگی و راه معقول در میان حوادث زندگی برای انسان پیشنهاد می كند، نه اینكه یك سرگرمی خارج از زندگی برای انسان درست كند مثل دستورالعمل زندگی مرتاضانه و راهبانه.

8. اصول جهان بینی اسلامی:

الف. همه ی جهان از یك نقطه ناشی شده است و به همان نقطه برمی گردد و یك مشیت بر همه ی نظامات جهان حاكم است. به عبارت دیگر، جهان ماهیت «از اویی» دارد.

ب. قانون علیت و نظام سببی و مسببی عالم، هم در مجردات و هم در مادیات حاكم است و به عبارت دیگر جهان دارای نظام لایتغیر است.

ج. در عین عمومیت قضا و قدر، انسان خود تعیین كننده ی سرنوشت خویش است.

د. جهان به حق و به عدل برپاست، بازی و بازیچه و لغو و عبث وجود ندارد.

هـ. خوبی و بدی دنیا بستگی دارد به طرز برخورد انسان با آن، كه «مسجد احباء اللّه، متجر اولیاء اللّه» . بنابراین زشتی و غدّاری دنیا مربوط به انسان است.

و. نیكی و بدی حتی در همین دنیا كم و بیش عكس العملدارد. علی علیه السلام فرمود: لا یزهّدنّك فی المعروف. . . ایضاً فرمود:

ایاك و ظلم من لایجد ناصراً الاّ اللّه. ز. نظامی بر عالم حكومت می كند و جهان بر طبق یك سلسله سنن گردش می كند و می چرخد. ضرورت حاكم بر جهان تنها ناشی از جنبه ی فاعلی نیست، از جنبه ی غایی هم هست.

ح. جهان یك واحد است مانند یك پیكر زنده، نه اموری متشتّت و متفرق و بی ارتباط، و نه مانند ارتباط اجزای یك ماشین بلكه مانند وحدت اعضای یك موجود زنده (ولی نه به نحوی كه بودیسم یا غیر آن می گوید كه خدا جان جهان است و با جهان در حركت و تكامل) .

ط. اصل تكامل بر جهان حاكم است.

ی. جهان بهترین جهانِ ممكن است، كامل و بی نقص است.

یا. انسان دارای شرافت و كرامت ذاتی و خلافت الهی است، موجودی است حرّ و مختار و متعهد و مسؤول و دارای شخصیت [و] اراده و اختیار. منشأ كرامت انسان یكی نیروی فكر و دیگری نیروی اراده ی اوست. جهان (اجتماع) باید به دست انسان سامان یابد.

یب. عبادت، ورزش و پرورش فكر انسان برای روشن شدن و پرورش اراده برای به كار بستن است.

یج. ایضاً فكر باید با علم، و اراده با تقوا تقویت شود.

ید. هدف بعثتهای انبیا نیز تقویت این دو نیروست.

یه. شعار اسلام: انسان باش یعنی بیندیش، استوار باش و انتخاب كن.

یو. نیازهای مادی و معنوی بشر توأم است و تفكیك ناپذیر، سعادت واقعی دنیا و آخرت توأم است و در یك مسیر است.

یز. فلسفه ی جهاد: برقراری نظام متناسب با ایدئولوژی اسلام و واژگون شدن نظامهای غیرمتناسب.

یح. جهان گاهواره ی تكامل انسان است. یط. عبادت در اسلام مفهوم عمومی و همه جانبه نیز دارد.

ك. مسأله ی نهاد و فطرت انسان از نظر عدالت، اخلاق و اینكه انسان را تنها تكامل فكری نمی تواند بسازد بلكه نهادش و استعداد ذاتی اش باید تقویت شود، همچنان كه ماشین نیز نمی تواند اصلاح كننده ی بشر باشد كا. ختم نبوت و آغاز اجتهاد، یا مدار ثابت و حركت دائم، تكامل و. . .

كب. اصلاح فرد بدون اصلاح اجتماع ممكن نیست- امر به معروف و نهی از منكر كج. مساوات و ضدیت با تبعیض و نابرابری كد. تكامل و مبارزه با توقف و ارتجاع كه. عدالت و ضدیت با استثمار و ظلم - عناصر جهان بینی جهانی اسلام:

الف. جهان با اراده ی ذات لایزال برپاست، از اوست و به او بازمی گردد.

ب. جهان به حق و به عدالت برپاست، حق پایدار و باطل ناپایدار است، بازیچه و عبث و بیهوده وجود ندارد.

ج. اصل علیت و نظام سببی و مسبّبی د. اصل تكامل هـ. جهان بهترین جهانِ ممكن است، شر و بدی نسبی است.

و. عمومیت قضا و قدر ز. پیوستگی زندگی دنیا و زندگی آخرت ح. عكس العمل كار خوب و كار بد در همین جهان ط. گردش جهان بر طبق سنن و قوانین است و ضرورت حاكم بر جهان ناشی از علیت فاعلی و غایی با هم است.

ی. جهان یك واحد، زنده و شاعر و بیدار است. اجزای جهان مرتبطاند نه پراكنده. این ارتباط از نوع ارتباط ماشینی تنها نیست بلكه از نوع ارتباط اعضای موجود زنده است، ولی نهبه این معنی كه خداوند جان جهان است و با جهان مجموعاً یك واحد زنده ی متحرك را به وجود می آورد، بلكه او خود هدف جهان و غایت هر حركت است.

---