سوره ی نساء، آیه ی 17 و 18: انما التوبة علی اللّه للذین یعملون السوء بجهالة ثم یتوبون من قریب فاولئك یتوب اللّه علیهم و كان اللّه علیماً حكیماً. و لیست التوبة للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الآن و لا الذین یموتون و هم كفار اولئك اعتدنا لهم عذاباً الیماً. در تفسیر المیزان ج 4 ص 256 می گوید: مقصود از كلمه ی «من قریب» به قرینه ی آیه ی بعدی قبل الموت است. سوره ی انعام، آیه ی 158: هل ینظرون الاّ أن تأتیهم الملائكة او یأتی ربك او یأتی بعض آیات ربك یوم یأتی بعض آیات ربك لاینفع نفساً ایمانها لم تكن آمنت من قبل او كسبت فی ایمانها خیراً قل انتظروا انا منتظرون. سوره ی مؤمن، آیه ی 84 و 85: فلما رأوا بأسنا قالوا آمنا باللّه وحده و كفرنا بما كنا به مشركین.

فلم یك ینفعهم ایمانهم لما رأوا بأسنا سنة اللّه التی قد خلت فی عباده و خسر هنالك الكافرون. سوره ی یونس، آیه ی 90 و 91 درباره ی فرعون: حتی اذا ادركه الغرق قال آمنت انه لا اله الا الذی آمنت به بنواسرائیل و انا من المسلمین. آلان و قد عصیت قبل و كنتمن المفسدین. در تفسیر المیزان ج 4 صفحه ی 260- 268 راجع به توبه در ذیل آیه ی 17 و 18 سوره ی نساء بحثی نسبتاً مفصل دارد. از كلمات مولی است: لا تكن ممن یرجو الآخرة بغیر عمل و یرجّی التوبة بطول الامل. گناه (با اختلاف درجات) لازمه ی طبیعت آدمی است. ما می بینیم داستان خلقت بشر از خطیئه ی آدم شروع می شود (از نظر ادیان آسمانی) . خود گناه آنقدر نقص و ملامت نیست كه پند نگرفتن از خطا و توبه نكردن نقص است. همه خطا می كنند ولی سعادتمندان و عاقلان از خطای خود پشیمان می شوند و پند می گیرند. بشر اعتراف می كند و مثل آدم اول و جفتش می گوید: ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفرلنا و ترحمنا. . . شعرا و عرفا راجع به خطیئه ی اول و اینكه حقیقت آن خطیئه چه بود بحثها كرده اند [1]. حافظ می گوید:

مقصود او این است كه آدم روضه ی دارالسلام را تبدیل كرد به جنت وصال:

به هر حال توبه حالت مقدس و راقی و عالی است؛ نظیر دعاست، بلكه عالیترین درجات دعاست كه بنده ای خطا و قصور خود را متوجه شود و به پیشگاه خالق خود اعتراف كند و از او پوزش و جبران و غفران بخواهد. انین المذنبین احبّ الیّ من تسبیح المسبّحین. 11از جمله توبه ها توبه ی قوم یونس است كه در قرآن آمده و از آن تقدیس شده (سوره ی یونس) و از آن جمله توبه ی خود یونس در دریا و شكم ماهی است كه: و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن أن لن نقدر علیه فنادی فی الظلمات. . . (رجوع به فصّ یونسی)اینكه خطیئه لازمه ی بشریت است، دلیل بر امكانات نامتناهی كمالات است كه در بشریت هست كه به هر درجه از كمال فرض كنیم، باز امكان بالاتر هست و لهذا درباره ی پیغمبر اكرم هم آمده: لیغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تأخر.

---