قدر مسلم این است كه در آن جهان توبه نیست، زیرا انسان (یعنی روح انسان) در آن جهان به منزله ی میوه ی چیده شده است. طبیعت برای روح به منزله ی درخت است برای میوه. به قول مولوی:

و به قول ناصرخسرو:

بدیهی است میوه از درخت جدا شد، خواه به واسطه ی رسیدن و اجل طبیعی و خواه به واسطه ی چیدن و موت اخترامی، دیگر قابل این نیست كه به او غذا رسانده شود و یا نور و حرارت و آب رسانده شود؛ نظام هستی اش تغییر می كند. همان طوری كه از راه درخت ممكن نیست به او آفتی و پژمردگی برسد، ایضاً اگر آفتی به او رسید دیگرممكن نیست او را اصلاح كرد. پس تا هنگامی مجال اصلاح هست كه این میوه بر درخت باشد. توبه هم تا وقتی امكان دارد كه انسان در این دنیا و بر درخت طبیعت بوده باشد؛ توبه اصلاح میوه ی [انسان ] است بر درخت طبیعت. ضمناً این مطلب هم روشن می شود كه همان طوری كه میوه هرچه زودتر، بیشتر قابل اصلاح است و هرچه بیشتر بماند كمتر اصلاح می پذیرد و وقت اصلاحش می گذرد (تا وقتی كه هنوز به حال كمون و در داخل درخت است از راه پیوند و اصلاح خودِ درخت قابل اصلاح است و در وقت گل دادن درخت، كمتر و در وقت روییدن خود میوه، از آن هم كمتر و در وقتی كه نیم رس است از آن كمتر، در وقت رسیدن از آن هم كمتر تا بالاخره از درخت جدا می شود و بكلی قابلیت اصلاحش از داخل وجود خودش از بین می رود) [انسان نیز چنین خاصیتی دارد. ] به هر حال توبه اصلاح اساسی و داخلی و از راه رگ و ریشه است، همان طوری كه عمل هم برای انسان در این جهان از همین قبیل است. طفل هم در رحم كه هست و از راه ناف تغذی می كند، متصل است به وجود مادر. او در آنجا به منزله ی درختی است در زمین وجود مادر و از راه وجود مادر قابل اصلاح و افساد است و وقتی كه متولد شد، از این حیث مستقل می شود. انسان در این جهان مانند طفل است نسبت به مادر و در آن جهان از این مادر مستقل می شود.

حكما اصطلاحی داشته اند كه آباء سبعه و امّهات اربعه و موالید ثلاثه می گفته اند. انسان فرزند و مولود طبیعت است. راجع به اینكه وقت توبه كی است، گفتیم آن جهان جای توبه نیست و از طرفی گفتیم این جهان جای توبه هست و از طرف دیگر می بینیم كه در خود قرآن در مواقعی توبه را قبول نكرده، مثل توبه ی فرعون كه قبول نشد [1]. پس آیا توبه ی فرعون در آن جهان بوده و یا در این جهان بوده ولی لحظه ای هست در این جهان كه توبه قبول نمی شود؟ حقیقت این است كه لحظه ای هست كه «حال معاینه» نامیده می شود و به تشبیه بعضیها آن وقتی است كه انسان در آستانه ی درِ دنیا به آخرت است كه هر دو طرف را معاینه می كند. و سئل الصادق علیه السلام عن قول اللّه عزوجل: و لیست التوبه للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الآن. قال: ذلك اذا عاین امر الآخرة. توبه ی فرعون در این لحظه بود.

---