از اختصاصات و مزایای فرزند آدم یكی این است كه میدان عملش وسیع است، بر خلاف جمادات و نباتات كه بر وتیره ی واحد عمل می كنند و حتی بر خلاف حیوان كه مقهور مبادی میل است و فعالیت تدبیری و انتخابی ندارد. انسان به حقیقت، مختار و حرّ و آزاد است و به همین دلیل در روحیه ی آدمی تغییر و تحول و حتی انقلاب و تغییر جهت هست بر خلاف طبیعت طلا و درخت بید و اسب كه تغییر جهت و مسیر و انقلاب علیه خود ندارند. در حركات انسان، بالا و پست و نشیب و فراز و رفتن و بازگشتن و قیام و انقلاب علیه خود هست. توبه در حقیقت، عكس العمل نشان دادن قوا و مقامات عالی انسانی در مقابل افعال و مفاسد قوای پست اوست. اگر توپی را به زمین سختی بزنیم، به تناسب محكم زدن و به تناسب صلابت آن زمین، توپ از زمین در جهت مخالف برمی گردد (1) . البته اینجا تعجبی ندارد [1]، زیرا توپ عاملی است و ما كه پرتاب كننده هستیم عامل دیگری و زمین و صلابت زمین عامل سومی است. ولی در انسان تعجب است كه خودش عمل می كند و خودش نسبت به عمل خودش عكس العمل نشان می دهد؛ در حقیقت صفحه ی عقل و صفحه ی ایمان و صفحه ی وجدان در مقابل عملی كه از ناحیه ی شهوت و غضب به سوی آنان می شود عكس العمل نشان می دهند. اساساً یكی از خواص روحی انسان، عكس العمل نشان دادن قوای انسانی، بعضی در مقابل فشار بعض دیگر است. اگر هم شهوت و غضب از طرف تقوا حبس شود و آزادی عمل خود را از دست دهد، در یك مواقعی منفجر می شود و عكس العمل نشان می دهد. پس منشأ روحی توبه یا عذاب وجدان یا ندامت و ملامت و پشیمانی- كه زیاد هم دیده می شود- عكس العمل مقامات عالی نسبت به مقامات دانی است، و لهذا ما گفتیم كه توبه قیام و انقلاب اصلاحی در داخل كشور وجود آدمی است و شاید به همین دلیل است كه در قرآن كریم در مواردی- كه در ورقه ی جداگانه نشان داده ایم- اصلاح را بعد از توبه ذكر می كند(تاب و اصلح) . توبه حالت عجیبی است در بشر، بلكه از اعجب حالات بشر است. از جنبه ی نفسانی و فلسفی نیز قابل بحث و تحقیق است كه چگونه یك نفر خودش مثلاً به خاطر شهوت و زن جنایت می كند و بعد خود او خود را مستحق اعدام می داند و چنان علیه خود انقلاب می كند و طوفان می كند، مانند طبقه ی مظلومی كه از فشار ظلم آزاد شده اند و رحم نمی كنند. ریاضتها و سخت گیریها و فشار آوردنهایی كه در داستانهای توبه هست مثل داستان ابولبابه در ذیل آیه ی 27 از سوره ی انفال: لا تخونوا اللّه و الرسول و تخونوا اماناتكمو داستانعلی الثلثة الذین خلّفوا(سوره ی توبه، آیه 118) [قابل توجه است. ] البته شدت عكس العمل و قدرت توبه بستگی دارد به دو عامل:

یكی قدرت پرتاب یعنی شدت و فجیع بودن جنایت و گناه، و دیگر صلابت سطح فشار ضربه یعنی شدت ایمان و وجدان. لهذا اگر ضربه و فشار قوی باشد (مثل داستان بهلول نبّاش) و اگر صفحه صلب و محكم باشد یعنی ایمان صلب و محكم باشد، عكس العمل بسیار شدید خواهد بود، و اگر هیچ یك از این دو عامل نباشد، خصوصاً اگر عامل دوم ضعیف باشد عكس العمل رخ نمی دهد، بلكه اساس كار، صلابت صفحه و ردّ ضربه است و لهذا می بینیم كه اولیاء دین زیاد استغفار می كردند [2]

---