گفتیم توبه كه یكی از عجیب ترین حالات انسان است، در حقیقت عكس العمل قوای عالی در برابر قوای دانی است، و گفتیم شدت این عكس العمل بستگی دارد به دو چیز: یكی فشار ضربه و دیگری صلابت صفحه ای كه این ضربه بر او وارد می گردد، و لهذا كسانی كه جنایتهای فجیع مرتكب شده اند دچار عذاب وجدان تا سرحد جنون می شوند، مثل خلبان هیروشیما و بعضی از قتله ی كربلا، زیرا جنایت آنها خیلی فجیع بوده، و بعضی قدرت و قوّت و صلابت ایمان [آنها] منشأ عكس العمل شدید شده. داستان حرّ ریاحی از داستانهایی است كه هر دو عامل در آن داستان موجود بوده است. توبه تغییر مسیر [انسان ] است و سایر موجودات بر مدار خودشان ثابت هستند (لا الشمس ینبغی لها ان تدرك القمر و لا اللیل سابق النهار) ، تغییر مسیر ندارند. آری در نباتات مقداری تغییر مسیر به طور خودكار هست و این تغییر مسیرها یا مستقیماً تأثیر عوامل خارجی است و یا عكس العمل قوای داخلی به حكم قانون انطباق در برابر عوامل خارجی است، به هر حال عكس العمل قوه ای داخلی در برابر قوه ای دیگر داخلی (آنهم قوه ی عالی در برابر قوه ی دانی) نیست.

ولی هر تغییر مسیری- ولو به نحو خودكار- توبه نیست، باید منشأش را دید چیست. توبه تغییر مسیری است به طور خودكار كه منشأش قیام و عكس العمل بعضی قوای داخلی در مقابل بعض دیگر باشد [1]و به عبارت دیگر منشأش ندامت و پشیمانی باشد. از این جهت است كه اگرچه در حیوان و نبات تغییر مسیر هست ولی توبه نیست. گفتیم توبه قیام اصلاحی است. باید دانست كه جامعه و فرد در خیلی چیزها شبیه یكدیگرند. گاهی فرد را به جامعه و گاهی جامعه را به فرد تشبیه می كنیم. یكی از موارد همین جاست كه فرد را به جامعه تشبیه می كنیم. پیغمبران هم كه ظهور می كردند، در یك محیط فاسد ظهور می كردند. آنها مظهر توبه ی اجتماع می باشند، و توبه مظهر اصلاح پیغمبر داخلی است. اینكه یك شی ء، هم خودش عمل می كند و هم تولید عكس العمل، هم فعل ایجاد می كند و هم ردّ الفعل، نباید جمع اضداد در انسان نامید بلكه جامعیت صفات است. خداوند انسان را كَوْن جامع آفریده. در حدیث آمد كه خلاّق مجید- خلق عالم را سه گونه آفرید. . . گفتیم كه توبه قیام اصلاحی است و از نوع قیام قوای تحت فشار علیه قوای مطلق العنان است، و گفتیم كه مشخصات انقلاب اجتماعی در توبه هست، از جمله مشخصات، كینه ی زیردستان علیه بالادستان و انتقامهای شدیدی است كه حتی قانون اجازه نمی دهد [2]. بعضی در حال توبه مثل این است كه با خودشان كینه پیدا می كنند و می خواهند از خودشان انتقام بكشند، در محكمه می گویند زود مرا اعدام كنید، زود مرا بكشید، بعضی خودكشی می كنند در اثر گناه. بعضی جنونها و بیماریهای عصبی مولود گناه است. البته در اشخاصی كه عقیده ی دینی ندارند و حالت بازگشت به سوی خدا- كه خودش موجب باز شدن عقده است- در آنها نیست، فشار شدید وجدان در آنها تولید بیماری می كند، آنها را دیوانه می كند. فایده ی توبه ی دینی این است كه واقعاً روح پاك می شود و آن عقده ها گشوده می شود و عوارض عصبی و روحی در كار نیست و به اصطلاح سبب پالایش روحی است. اینكه شرط كمال توبه این است كه گوشت حرام را آب كند- همان طوری كه در كلام امیر علیه السلام آمده- به منزله ی انتقام از حرام و از گناه و از نفس در حال گناه است. و لكم فی القصاص حیوة یا اولی الالباب. این قسمت قصاص است. در كشورِ وجود آدمی قصاص از خود هم هست، بلكه سایر مقررات جزایی از قبیل زندان و شلاق و جرم و تأدیب هست، مثلاً روزه یك زندان موقت است، لهذا در حدیث آمده كه شیاطین در ماه رمضان به زنجیر كشیده می شوند. جنونها و عصبانیتها و «آزارها» ی روحی كسانی كه به جنایت ادامه می دهند، در حقیقت انتقامی است كه قلب و فطرت انسانی و عقل ملكوتی آنها از آنها می گیرد.

---