رابطه ی اخلاق و انسان1. اخلاق چیست؟ اخلاق مربوط به انسان است، ولی نه انسان آنچنان كه در طبیعت هست، بلكه انسان آنچنان كه باید باشد و چگونه باید باشد. لهذا اخلاق علم عملی است، نه نظری (به اصطلاح قدما) . اخلاق از این نظر مانند منطق است كه فن است، علم دستوری است، از نوع باید و نباید است و از نوع این است كه «بهتر» این است كه انسان چگونه باشد؟ رابطه ی اخلاق با زیبایی طرح اخلاقیاخلاق مربوط است به خصلتهای اكتسابی كه خوب است و باید چه باشد، نه به تمایلات و غرایز طبیعی كه هست.

اخلاق مربوط به انسان است از آن جهت كه خود خلاّق و آفریننده ی خود است. به همین جهت كه سخن از «بهتر چیست» در میان است، رابطه ی اخلاق با زیبایی روشن می شود. علم اخلاق علم مدل انسان است.

معلمان و مربیان اخلاق و صاحبان مكاتب اخلاقی هركدام نوعی طرح داده اند و هركدام خواسته اند بهترین طرح بدهند. فرضیه در علوم نظری و طرح در علوم عملیدر علوم نظری- كه سخن درباره ی آن چیزهایی است كه هست و چگونه هست- صاحبان اندیشه ها «فرضیه» می دهند. رابطه ی اخلاق با آرزو و ایده و هدف و آرمان و انسان ایده آلهر فرضیه ای یك فكری است و ماكتی است از آنچه هست و نشان می دهد كه جهان اینچنین است، بدون آنكه كاری داشته باشد به اینكه بهتر این است كه چگونه باشد. مثلاً اگر درباره ی موجی بودن نور فرضیه می دهد، می خواهد بگوید دلایلی داریم كه این جور هست و كاری ندارد كه بهتر هست چگونه باشد و آرزو دارم یا داشتم كه چگونه بود.

اما یك معلم اخلاق طرح می دهد كه چگونه خوب است باشد.

اینجاست كه اخلاق با آرزو و ایده و هدف سروكار پیدا می كند. دلایل فرضیه نوعی است و دلایل طرح نوعی دیگر استبرای اثبات و تأیید فرضیه باید دنبال نوعی دلایل رفت و برای اثبات و تأیید طرح دنبال نوعی دلایل دیگر. دلایل فرضیه همه مربوط است به قرائن و اماراتی كه وضع موجود را حكایت می كنند، صد درصد مربوط است به واقعیتهای موجود. ولی دلایل اثبات و تأیید یك طرح علاوه بر اینكه باید متكی به واقعیات و شرایط موجود باشد، یك عنصر دیگر نیز باید در نظر گرفته شود و آن اینكه هدفی باید در نظر گرفته شود و با توجه به آن هدف و با مقیاس به آن هدف و برای ایجاد مقدمه و وسیله برای رسیدن به آن هدف است كه می توان بایدها و نبایدها را روشن كرد. پس شرایط موجود علوم نظری برای طرح اخلاقی كافی نیست، آرمان و ایده نیز ضرورت دارد. فیلسوف نظری صرفاً حكایتگر است و یك فیلسوف اخلاقی مبتكر و طراح است. بدیهی است كه در طرح یك ساختمان كه آن هم مانند اخلاق است باید هدف اصلی و سایر هدفهای ضمیمه را معیار قرار داد. با توجه به واقعیات موجود می توان گفت كه مثلاً در این زمین و این مساحت و این شرایط و برای اینكه خانه ای مسكونی داشته باشیم بهترین طرح ساختمان این است. آنچه هست به منزله ی ماده ی طرح و آنچه باید، به منزله ی صورت طرح استاز اینجا معلوم می شود كه اگر از دو ركن واقعیات موجود و هدفهای آرزویی، هركدام را از دست بدهیم اخلاق واقعی نخواهیم داشت. اگر صرفاً متكی به خواسته ها و آرزوها و ایده آلها باشیم، یك انسان ایده آل و جامعه ی ایده آل ولی خیالی فرض می كنیم كه هیچ گونه ارزش ندارد، و اگر صرفاً متكی به واقعیتهای موجود و آنچه هست باشیم و ایده و هدفی نداشته باشیم و نخواسته باشیم از آنچه هست چیزی بهتر بسازیم و نخواهیم آنچه كه هست را ماده قرار دهیم و ازآنچه باید و آرزوست «صورت» آن ماده قرار دهیم، تكاملی جز جبر طبیعی نخواهیم داشت، یعنی خودمان سازنده ی خودمان نخواهیم بود. ضرورت دو ركن: علم، هدف خلاقیت، ارزش آفرینیپس با از دست دادن یك ركن، علم و واقعیت و استعداد شگفت اتصال و اتحاد با حقیقت را از دست داده ایم و با از دست دادن دیگری رسالت خلاّقیت، خلافة اللّهی، فنّانیت ارزشها، عمران خود و سامان دادن خود را كه جهان خلقت در اختیار خود ما قرار داده از دست داده ایم. مدینه ی فاضله ی افلاطون جنبه ی آرزویی و خیالی و زیبایی اش زیاد است و از علم و واقعیت دور. برعكس، اخلاق مادی امروز و از آن جمله اگزیستانسیالیسم در یك تعبیرش، از جنبه ی آنچه باید دور است. انواع هدفهاگفتیم كه عمده این است كه هدف مشخص باشد. درباره ی هدف از انسان كه انسان برای چه چیزی خوب است چگونه باشد، چند گونه می توان نظر داد: هدف لذت كه نسبی استالف. انسان خودش مانند هر ماده ی دیگر مثلاً چوب، آهن، وسیله ای است در دست خودش. اینكه چوب یا آهن باید چه جور باشد در متن چوب یا آهن مطرح نیست، بستگی دارد به نوع كاری كه انسان با او دارد، در یك وقت و برای یك فرد خوب است كه این چوب تبدیل به در بشود و در وقت دیگر و برای انسان دیگر و در مورد چوب دیگر خوب است كه مثلاً پارو بشود. بنابراین انسان، یعنی مجموع قوا و استعدادهای انسان وسیله ای برای خود انسان [است. ] ولی انسان خودش از این وسیله چه بهره ای می خواهد ببرد؟ جواب این است كه لذت، البته با محاسبه ی جمع لذتها و تفریق المها كه بشود سعادت و خوشی و خوشبختی. نفی طرح مطلق اخلاقی، اگر هدف لذت باشدنتیجه این است كه انسان خودش را باید طوری بسازد كه در مدت زندگی هرچه بهتر و بیشتر از لذت و سعادت بهره ببرد، و هم نتیجه این است كه طرحی نیست و طرح واحدی نباید در كار باشد كه همه ی انسانها را همه وقت مطابق آن طرح بسازند. اینجا سؤال دیگر طرح می شود: لذت كه پایه ی سعادت است و همچنین الم كه پایه ی شقاوت است چند نوع است؟ آیا منحصر است به جسمی و فردی یا لذتهای غیرحسی و لذتهای نوعی هم داریم؟ در مقام معارضه، با اینها چه باید كرد؟ كدام یك مقدم است؟ كدام یك قویتر و بهتر سعادت را تأمین می كنند؟ بدیهی است كه اگر مقیاسْ لذت باشد و لذت هم منحصر به جسمی و حسی و فردی و یا در مقام تعارض، لذت حسی و فردی مقدم باشد و به هرحال مقیاس این باشد كه من به دلیل اینكه از این كار بیشتر لذت می برم می كنم و هركسی تكلیفش پیروی از لذتش، و نبردن لذت از یك كاری كه در آن خیر غیر هست عذری باشد واقعاً، دیگر اخلاق معنی و مفهوم ندارد. حتی در مورد لذت معنوی هم اگرچه از انسان جداشدنی نیست ولی اگر با عنایت و توجه به لذت باشد، عمل اخلاقی از ارزش می افتد، همچنان كه عبادت نیز كه خواه ناخواه توأم با لذت است اگر با توجه به لذت و به خاطر لذت باشد بی ارزش است، همچنان كه عمل مادرانه ی مادر نیز اگر با مقیاس لذت از كار خود- كه قهراً هست- بوده باشد ارزشی ندارد و خودپرستی است، بلكه عمل اخلاقی یا عبادی آن وقت ارزش دارد كه انسان خود را فراموش و لذت حاصل را نیز فراموش كند، غرق در معبود و یا غرق در خیر اخلاقی باشد، آن وقت است كه ارزش واقعی دارد. پس مشكل لذت به این نحو- كه به نظر می رسد بسیار جالب است- حل شد. ب. هدف از انسان در خود طبیعت مشخص شده است. كار انسان درباره ی خودش پرورش استعدادهای خودش است. انسان در حكم یك زراعت و یك درخت میوه است كه می خواهیم از ثمره ی او بهره ببریم. ثمره دادن انسان به این است كه استعدادهایش كشف شود و همان استعدادها به فعلیت برسد. اینكه انسان چگونه باید باشد، طبعاً مشخص است: همان گونه كه در مسیر خلقت تعیین شده است. ضمانت اجرای طرح2. ضمناً یك مطلب باید روشن شود و آن اینكه دو مطلب است:

یكی طرح و دیگر ضامن اجرا. بهترین طرح آن است كه ضامن اجرا هم داشته باشد. فرق خُلق مقدس و غریزه3. خلق و خوی و ملكه مربوط است به آنچه باید باشد و به دست انسان ساخته می شود، در مقابل تمایل، غریزه، عاطفه كه مربوط است به آنچه در انسان به حكم طبیعت هست. لهذا با آنكه روان شناسی و اخلاق هردو درباره ی انسان و صفات انسان است ولی دو علم است زیرا یكی انسان [را آنچنان كه هست مورد بررسی قرار می دهد و دیگری انسان را آنچنان كه باید باشد. ] [1]آیا اخلاق قراردادی است؟ 4. برخی تصورشان درباره ی اخلاق این است كه اخلاق قراردادی است و اینكه چه خلق و خویی بهتر است تابع پسند زمان است؛ روح زمان خود به خود به حسب اختلاف شرایط، خصوصاً شرایط اقتصادی و درجه های تمدن، تغییر می كند و هر زمانی به شكلی الهام می كند و اشتباه هم نمی كند، آنچنان كه هگل معتقد است. بنا بر این مسلك، قطعاً اخلاق غیر ثابت است و متغیر است و نسبی است. تعریف فعل اخلاقی كه به خاطر لذت و الم نباشد5. آیا می شود گفت كه فعل اخلاقی آن است كه برای جلب لذت و یا دفع الم نباشد؟ در این صورت افعالی كه به خاطر تعصبات فامیلی هست داخل در اخلاق می شود. تعریف فعل اخلاقی كه كاری است كه به خاطر ترس یا سود نباشداگر بگوییم فعل اخلاقی آن است كه به خاطر سود و یا ترس نباشد، باز هم كارهایی كه به خاطر حقدها و حسادتها و یا به خاطر تعصبات قومی و فامیلی انجام می شود داخل فعل اخلاقی می شود. تعریف فعل اخلاقی كه برای هیچ هدفی نباشداگر بگوییم- آنچنان كه كانت گفته است- فعل اخلاقی آن است كه غیرْ هدف باشد، لازم می آید كه مثلاً سپاسگزاری و شكر منعم خیر [و] فعل اخلاقی نباشد، عبادت هم كه نیست، پس چیست؟

---