حافظ [1]:

درباره ی این آیه ی مباركه: ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنكر و لذكر اللّه اكبر، اهل عرفان سخن خاصی دارند و مدعی هستند كه [بعد از] رسیدن به حقیقت ذكر و مذكور، حتی عبادت حجاب است. عبادت مربوط است به سالك در راه، اما پس از وصول به قول مولوی:

ایضاً:

امثال دكتر غنی چنین مطلب را كه عباداتْ پس از وصولْ حجاب است، حمل می كنند به صلح كلی عرفا و اینكه همه ی شرایع در نظر آنها مساوی است. دكتر غنی در صفحه ی 52 كتاب بحثی در تصوف ضمن اشاره به داستان چهارنفر كه همه انگور می خواستند و زبان یكدیگر را نمی فهمیدند، می گوید: جنگ هفتاد و دو ملت غالباً بر سر ظواهر و امور عرضی است و اختلاف و جدال به واسطه ی تعدد و تشتت اصطلاحات است و در عالم معنی و حقیقت، همه ی این اختلافات از میان رفته حقیقت مشتركی پیدا می شود كه سبب صلح كل است، و در بیان انّا ارسلناك بالحق بشیراً و نذیراً و ان من امة الاّ خلا فیها نذیر(مولوی) می فرماید:

این عدم تعصب و آزادگی و وسعت مشرب است كه مسلك تصوف را «مذهب التقاطی» كرده، یعنی مسلك و مذهبی كه حرف صحیح و پسندیده و حقیقت را در هر كجا بیابد بدون اینكه به خصوصیات گوینده و دین و آیین او ناظر باشد می پذیرد. «شاخ گل هرجا كه می روید گل است» . عارف واقعی و صوفی صاحبدل خواستار گل است و چندان كاری به مكان و محل روییدن آن ندارد. به طور كلی ظواهر شریعت و اعمال صوری در چشم صوفی ارزشی ندارد، زیرا انسان حالش این است كه تا پیروی از مسلكی كه مستقیماً از خدا كسب فیض می كند ممكن است [3]، چرا باید وقت خود را به ظاهر و صورت و توسل به راههای غیرمستقیم هدر داد [4]؟ به اضافه، شرع وسیله ای است برای رسیدن به حق. همین كه عارف به حق و حقیقت رسید. . . سخن غنی یاوه است. مطلب صحیح همان است كه در آخر سخن خود اشاره كرده است. مولوی، صفحه ی 237 داستان عاشقی را نقل می كند كه چون به معشوق رسید به خواندن عشق نامه پرداخت و اشعاری كه در روزهای فراق در مدح و ثنا و عجز و نیاز و اظهار شوق و اشتیاق ساخته بود بر زبان می آورد:

محمود شبستری می گوید:

طهماسبقلی خان وحدت، شعر معروفی دارد كه موضوع بحث قرار می گیرد، می گوید:

سنایی می گوید:

حافظ می گوید:

ایضاً حافظ:

ایضاً:

ایضاً: ولی اشعار اخیر ناظر به مطلب دیگر است و آن اینكه هر عبادتی ولو عبادت بت، در حاقّ واقع عبادت خداست از دو نظر: یكی از نظر عابد و یكی از نظر معبود. اما از نظر عابد، برای اینكه عبادت ذات حق به عقیده ی عرفا قضای تكوینی است: و قضی ربك الاّ تعبدوا الاّ ایاه. به قول محیی الدین: ما احب احد غیر خالقه ولكنه تعالی احتجب تحت سعاد و زینب و. . . و اما از نظر معبود، بنا بر عقیده ی وحدت وجود كه هرچه هست اوست و مظاهر او، و غیریت و ثنویت در كار نیست. ایضاً حافظ:

عطار در منطق الطیر از زبان هدهد (مرشد) به مرغان (سالكین) ، بالاترش را می گوید:

مولوی، دیوان شمس: مولوی در این اشعار روح مدعا را بیان كرده است كه ایمان صفت جان و روح است. آنجا كه موصوف به مقام فنا می رسد و فقط معشوق باقی است و تمام صفات بشری معدوم است، ایمان بلاموضوع است. آنجا همه ی صفات، صفات ربوبی است. آیا برای خدا ممكن است ایمان نسبت دهیم؟ او مؤمن است ولی به معنی دیگر. هم او می گوید:

ابن فارض در قصیده ی «لامیه» می گوید:

حافظ:

---