الف. اینكه از نظر عارف كه به عظمت حق، كمال لایتناهی واقف می گردد به حكم اینكه قضاوت ذهن انسان نسبی است، یعنی اشیاء را با مقایسه به یكدیگر می سنجد و از طرفی میان محدود و نامحدود نسبتی نیست، غیر او لاشی ء است، لاموجود است، لاعالِم است، لاقادر است. سعدی در عرفان خود هرچه گفته در همین حد است، مثلاً:

ره عقل جز پیچ بر پیچ نیست

برِ عارفان جز خدا هیچ نیست

توان گفتن این با حقایق شناس

ولی خرده گیرند اهل قیاس

كه پس آسمان و زمین چیستند

بنی آدم و دیو و دد كیستند

پسندیده پرسیدی ای هوشمند

جوابت بگویم گر آید پسند

كه خورشید و دریا و كوه و فلك

پری و آدمیزاد و جنّ و ملك

همه هرچه هستند از آن كمترند

كه با هستی اش نام هستی برند

بنا بر این مسلك، ذات حق، ثانی در وجود دارد كه وجود او از

جلد یازدهم . ج11، ص: 396

این مسلوب است ولی آن ثانی آنچنان حقیر است كه نتوان نام موجود به آن داد.

این نظریه را عرفا قبول ندارند و شرك می دانند. این نظریه با كثرت وجود هم سازگار است.

ب. اینكه حقیقت وجود، حقیقت واحد است و دارای مراتب، و یك مرتبه غنی، مرتبه ای دیگر فقیر، مرتبه ای واجب و مرتبه ای ممكن. پس وحدت است و ذات حق سرسلسله ی این وحدت است.

این نظریه نیز به خودی خود مورد نظر عرفا نیست، اصل «لیس فی الدار غیره دیّار» درباره ی آن صادق نیست. آنچه منظومه می گوید:

الفهلویون الوجود عندهم- حقیقة ذات تشكك تعم. . . همین است.

ولی صدرا این نظریه را تكمیل كرده است و با اثبات دو اصل:

یكی علت، مقوّم حقیقت معلول است و از خود معلول به معلول نزدیكتر است و دیگر اثبات اینكه معلول جز اشراق علت نیست، این نظریه رسیده به آنجا كه اصل «لیس فی الدار غیره دیّار» را توجیه كند.

ج. اینكه وجود، حقیقت واحد بسیط بدون تكثر است و آن خداست، غیر او همه نمود است نه بود. البته عرفا سخنشان این است، غایت سیر عارفانه این است. اشعار هاتف یعنی ترجیع بند عارف تمامش همین مطلب است كه تكرار می شود:

كه یكی هست و هیچ نیست جز او

وحده لا اله الاّ هو

9. فروغی در سیر حكمت هرجا كه به مطلب مشكلی برمی خورد، می گوید نوعی وحدت وجود است. رجوع شود به یادداشتهای فلسفه ی اسلامی قبل از صدرالمتألهین در ضمن پاكت یادداشتهای وجود ذهنی، ایضاً حاشیه ی جلد اول سیر حكمت.

10. شعر حافظ:

روشن از پرتو رویت نظری نیست كه نیست

منّت خاك درت بر بصری نیست كه نیست

جلد یازدهم . ج11، ص: 397

ناظر روی تو صاحب نظرانند آری

سرّ گیسوی تو در هیچ سری نیست كه نیست

اشك غمّاز من ار سرخ برآمد چه عجب

خجل از كرده ی خود پرده دری نیست كه نیست

11. حاجی سبزواری غزل فوق را خوب برای وحدت وجود تشخیص داده كه گفته است:

شورش عشق تو در هیچ سری نیست كه نیست

منظر روی تو زیب نظری نیست كه نیست

نیست یك مرغ دلی كش نفكندی به قفس

تیر بیداد تو تا پر به پری نیست كه نیست

نه همین از غم او سینه ی ما صد چاك است

داغ او لاله صفت بر جگری نیست كه نیست

12. این غزل حافظ نیز:

حاصل كارگه كون و مكان این همه نیست (رجوع شود به حافظ قزوینی، حاشیه ای كه نوشته ایم [1]) .

13. الا كل شی ء ما خلا اللّه باطل- اصدق شعر قالته العرب.

14. و بأسمائك التی ملأت اركان كل شی ء و بنور وجهك الذی اضاء له كل شی ء، اللّه نور السموات و الارض، هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن.

15. حافظ در آن غزل كه می گوید: گفت آن یار كزو گشت سر دار بلند. . . تأیید می كند منصور را در انا الحق گفتن.

16. ایضاً حافظ:

در نظربازی ما بی خبران حیرانند

من چنینم كه نمودم دگر ایشان دانند

جلد یازدهم . ج11، ص: 398

عاقلان نقطه ی پرگار وجودند ولی

عشق داند كه در این دایره سرگردانند

جلوه گاه رخ او دیده ی من تنها نیست

ماه و خورشید همین آینه می گردانند

وصل خورشید به شب پرّه ی اعمی نرسد [2]

كه در آن آینه صاحب نظران حیرانند

17. ما بی غمان مست دل از دست داده ایم

همراز عشق و همنفس جام باده ایم

. . . كار از تو می رود مددی ای دلیل راه

كانصاف می دهیم و ز راه اوفتاده ایم

چون لاله می مبین و قدح در میان كار

این داغ بین كه بر دل خونین نهاده ایم

گفتی كه حافظ این همه رنگ و خیال چیست

نقش غلط مبین كه همان لوح ساده ایم

18. نیست بر لوح دلم جز الف قامت یار

چه كنم حرف دگر یاد نداد استادم

این بیت صرفاً به محبت ناظر نیست.

19. شبستری، اول گلشن راز- رجوع شود.

20. حافظ:

سحرگاهان كه مخمور شبانه

گرفتم باده با چنگ و چغانه

نهادم عقل را ره توشه از می

ز شهر هستی اش كردم روانه

نگار می فروشم عشوه ای داد

كه ایمن گشتم از مكر زمانه

جلد یازدهم . ج11، ص: 399

ز ساقیّ كمان ابرو شنیدم

كه ای تیر ملامت را نشانه

نبندی زان میان طرفی كمروار

اگر خود را ببینی در میانه

برو این دام بر مرغی دگر نه

كه عنقا را بلند است آشیانه

كه بندد طرف وصل از حسن شاهی

كه با خود عشق بازد جاودانه

ندیم و مطرب و ساقی همه اوست

خیال آب و گِل در ره بهانه

بده كشتیّ می تا خوش برانیم

از این دریای ناپیدا كرانه

وجود ما معمایی است حافظ

كه تحقیقش فسون است و فسانه

[1] [دیوان حافظقزوینی با حواشی استاد شهید مطهری تحت عنوان آیینه ی جام توسط انتشارات صدرا منتشر شده است. ]

[2] . یا: وصف رخساره ی خورشید ز خفاش مپرس.