از این جور حساب نكردن ها زیاد داریم. فعلی را كه اخلاقی است ضد اخلاق می شناسیم و فعلی را كه ضد اخلاقی است اخلاقی می دانیم. مثلاً راستی از آن جهت كه راستی است خوب است و باید راست گفت، و دروغ از آن جهت كه تحریف است بد است و نباید دروغ گفت، ولی آیا راست را در همه جا می توان گفت و دروغ در همه جا گفتنش حرام است؟ یك جاهایی قطعا دروغ گفتن واجب است. و چیز عجیبی است كه اخیرا عده ای به سعدی حمله می كنند كه [او گفته است ] دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز است. بسیار حرف درستی است. ولی عده ای می گویند كسی كه دروغ می گوید لابد مصلحتی را در نظر دارد. نه، دروغ منفعت آمیز غیر از دروغ مصلحت آمیز است. راست را انسان چرا می خواهد بگوید؟ برای مصلحت اجتماع. دروغ را چرا نباید گفت؟ چون برخلاف مصلحت اجتماع است. ولی اگر یك جایی همان دروغ به مصلحت اجتماع و فرد باشد، بدیهی است كه باید آن را گفت. خیلی ها از جمله موسیو جردن، رئیس كالج آمریكایی ها، به سعدی حمله كرده اند كه چرا گفته است دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز است؟ همین طور زردشتی ها به سعدی حمله می كنند كه چرا این جمله را گفته است؟ محیط طباطبایی یك وقت مقاله ای نوشته بود كه در هند- كه قبلاً در آنجا فارسی خیلی معمول بود- وقتی انگلیسی ها آمدند، از جمله كتابهایی كه تدریس آن را در مدارس ممنوع كردند و زردشتی ها هم آنها را تأیید می كردند، گلستان سعدی بود چرا كه اخلاق بچه ها را فاسد می كند، زیرا گفته است: دروغ مصلحت آمیز به ازراست فتنه انگیز است. و بعد اضافه كرده بود كه رنود می دانستند كه این كار علت دیگری دارد و آن این است كه در اوایل این كتاب حرف دیگری است: از اول توی كلّه بچه می رود كه گبر و زردشتی و نیز ترسا (مسیحی) دشمن خدا هستند، و اینها چون می خواستند آن جمله گفته نشود چیز دیگری را بهانه كرده بودند و الاّ كدام عاقل است در دنیا كه معنی راست و دروغ را بفهمد، و نفهمد كه در یك شرایطی راست گفتن از هر جنایتی بالاتر است؟ البته در همان جا هم باید فقط تا آن حدی كه لازم است، از آن راست كه طرف را به جنایتش راهنمایی می كند پرهیز كرد، باید به شكل توریه باشد. مثل داستان ابوذر كه می گویند پیغمبر را به دوش گرفته بود در حالی كه روی ایشان ردایی كشیده بود. آمد و پیغمبر را از جلو كفار قریش عبور داد. گفتند: ابوذر! چیست كه بر پشت گرفته ای؟ گفت: محمد. این راستی بود كه آنها باور نمی كردند. ولی اگر او می دانست كه چنانچه این راست را بگوید آنها باور می كنند، گفتنش برای او حرام بود و از هر حرامی هم حرامتر. بدون شك انسان در یك مسائلی مثل اصلاح ذات البین [مانعی ندارد كه دروغ بگوید. ] ما مواردی در فقه داریم كه در آن موارد دروغ گفتن جایز است، مثل آشتی دادن دو دشمن (مصلحت یعنی این) ، بیگناهی را با یك دروغ نجات دادن، كه داستان سعدی نیز در همین مورد است. در چنین شرایطی اگر دروغ بگوییم البته بهتر است. غرض این است كه میان فعل اخلاقی و خود اخلاق باید تفاوت قائل شد. اینكه فعل اخلاقی تغییر می كند، با اسلام هم سازگار است. مثلاً كسی می پرسد: دزدی حرام است یا حلال؟ می گوییم حرام است. می گوید: آیا جایی هست كه دزدی جایز باشد؟ می گوییم بله، پیش می آید كه حتی واجب می شود.