ابتدا مطلبی را عرض می كنم، اگرچه ممكن است خیال كنید كه من می خواهم بگویم كه این حدیث چندان قوی نیست. ولی این طور نیست. ما باید ببینیم كه این جمله، اولاً معنی و مفهوم واقعی اش چیست و حضرت چه می خواهد بگوید؟ ثانیا آیا با سایر تعلیماتی كه در متن اسلام هست و از آن جمله كلمات خود ایشان وفق می دهد یا نه؟ مقدمه ای كه می خواهم عرض كنم این است: تعبیری دارند علمای ادب- و غیر علمای ادب هم این حرف را می زنند- و آن این است كه می گویند در تعبیرات زبان عربی (در فارسی هم لابد هست و در هر زبانی هست، چون در واقع مربوط به بشر است نه مربوط به یك زبان خاص) در الفاظی كه مربوط به حالات روانی انسان است، گاهی لفظ را به كار می برند نه به اعتبار خود آن حالت روانی، بلكه به اعتبار اثری كه معمولاً در آن حالت روانی از انسان سر می زند. مثلاً مهربانی: خود مهربانی یا رحم (در زبان عربی) یك حالت روانی است و احساسی است در انسان. گاهی این كلمه به كار برده می شود در مورد خود این احساس به عنوان یك حالت روانی، و گاهی به كار می رود در جایی كه اثر این كار بروز می كند، اعمّ از اینكه خودش وجود داشته باشد یا وجود نداشته باشد.

می گوییم فلانی با فلان كس مهربانی كرد، یعنی كاری كه از نوع كار مهربانانه است انجام داد، اعمّ از اینكه آن حقیقتِ مهربانی در آن وجود دارد یا وجود ندارد. یا مثلاً در مورد خداوند همین لغات انسانی به كار برده می شود و حال آنكه این لغات به مفهوم انسانی اش در مورد خداوند صادق نیست ولی به مفهوم اثرش صادق است، مثل اینكه می گوییم: اَللّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ [1]خدا آنها را استهزاء می كند، یا می گوییم خدا از چنین چیزی حیا می كند. «حیا» لغتی است كه برای انسان وضع شده و حالت انسان را بیان می كند. در انسان حیا یك حالت آزرم، شرم، انفعال، خجلت و تأثّر است، یك حالت روانی است. بدون شك حیای به معنای شرم پیدا كردن، آن حالت روانی ای كه در انسان پدید می آید، و بالاخره تأثّر و انفعال در مورد خداوند درست نیست. ولی گاهی رفتاری كه خدا با انسان می كند نظیر حالتی است كه از روی حیا و شرم صادر شده باشد، می گویند خدا حیا می كند. سعدی در اول گلستان می گوید:

بنده ای بار اول بخواند دعا مستجاب نشود، بار دوم و بار سوم، بعد خطاب رسد: یا مَلائِكَتی جواب بنده مرا بدهید كه فَقَدِ اسْتَحْیَیْتُ مِنْ عَبْدی [از بنده ام حیا كردم و شرمنده شدم. ] همچنین استهزاء از نظر انسان یك حالت روانی است كه یك بروزاتی دارد، ولی وقتی خدا یك كاری با یك بشری می كند كه در عمل، او را مانند كسی قرار می دهد كه شخصی او را در معرض مسخره مردم قرار داده است، می گوید:

اَللّهُ یَسْتَهْزِئُ خدا استهزاء می كند. اختصاص به خدا ندارد؛ در بسیاری از موارد دیگر، در مورد انسانها هم همین لغات به كار برده می شود ولی به اعتبار رفتاری كه آن نوع رفتار معمولاً معلول آن حالت است. چگونه؟ سه لغتی كه اینجا آمده، تكبر، جبن و بخل است. خود تكبر معلوم است كه یك حالت روانی در انسان است. (قبل از اینكه این حدیث را معنی بكنیم برایتان قرائن ذكر می كنم) . به ما گفته اند: اَلتَّكَبُّرُ مَعَ الْمُتَكَبِّرِ عِبادَةٌ یعنی با متكبر، تكبر كردن عبادت است. مقصود این است كه اگر كسی متكبرانه رفتار می كند شما طوری عمل نكنید كه او را به تكبرش تشویق كنید، بلكه در مقابل آدمی كه متكبرانه رفتار می كند متكبرانه رفتار كنید تا دماغش به خاك مالیده شود و دیگر تكبر نداشته باشد. تكبر با متكبر عبادت است، نه اینكه بخواهد بگوید خود تكبر به عنوان یك حالت روانی كه خودپسندی و خودبزرگ بینی است [ممدوح است و] اگر در مقابل یك آدم متكبر قرار گرفتی تو هم واقعا خودبزرگ بین باش، بلكه می خواهد بگوید تو همیشه باید متواضع باشی، روحت همیشه باید متواضع باشد، ولی رفتارت با یك آدم متكبر متكبرانه باشد تا دماغ او را به خاك بمالی. پس در اینجا تكبر با متكبر به عنوان «خُلق» توصیه نشده است، تكبر به عنوان یك رفتار كه شبیه رفتار یك آدم متكبر است توصیه شده است.

---