اینجا بود كه تعقل در یك جناح قرار گرفت و تعبّد محض در یك جناح دیگر. این جریان، فوق العاده در دنیای اسلام اوج گرفت. از اواخر بنی امیّه شروع شد و در اوایل بنی العباس- كه آزادی فكر بیشتر بود و خلفای به اصطلاح امروز روشنفكری نظیر هارون و بالخصوص مأمون پیدا شدند و آن مجالس احتجاجات و مجادلات را تشكیل می دادند- به اوج خود رسید. مأمون بالخصوص (و بعد از او برادرش معتصم به تبعیت از مأمون) به حكم اینكه خودش مرد عالمی بود و فكرش فكر منطقی و فلسفی بود، طرفدار معتزله شد و اشاعره را درهم كوبید. و از علمای حدیث، احمد حنبل به خاطر طرفداری از قشریگری تازیانه سختی خورد. اینجا بود كه به اصطلاح طرفداران تعقل بر طرفداران تعبّد پیروز شدند و سخت هم پیروز شدند، و اتفاقا در میان محدّثین و فقهای آن عصر اشخاص سختگیری نبودند. زمان متوكل رسید. متوكل یك خلیفه بسیار قشری بود. اصطلاحی امروز رایج است، به افرادی كه تابع گذشته هستند می گویند «سنتی» . كلمه «سنی» یعنی سنتی، كسی كه تابع سنت است نه تابع فكر و تعقل. منتها چون سنت را سنت نبوی می دانستند، این كلمه یك قداست خاصی پیدا كرد. متوكل سنتی شد و سخت مخالف تعقل و معتزله، كه دستور داد آنها را تارومار كردند و عجیب تارومار كردند، و احمد حنبل را برد در آن اوج عالی و آن آدمی كه زندان كشیده بود و از حكومت وقت تازیانه خورده بود، مقامی پیدا كرد كه عالیترین مقامها بود و می گویند در تشییع جنازه اش هشتصدهزار نفر شركت كردند. خلفای بعد روش متوكل را بیشتر حمایت كردند و روش مأمون برای همیشه در دنیای اسلام محكوم شد.