یكی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلّیات روح آدمی و یكی از اصیل ترین ابعاد وجود آدمی، حسّ نیایش و پرستش است. مطالعه ی آثار زندگی بشر نشان می دهد هر زمان و هر جا كه بشر وجود داشته است، نیایش و پرستش هم وجود داشته است، چیزی كه هست شكل كار و شخص معبود متفاوت شده است: از نظر شكل از رقصها و حركات دسته جمعی موزون همراه با یك سلسله اذكار و اوراد گرفته تا عالی ترین خضوعها و خشوعها و راقی ترین اذكار و ستایشها، و از نظر معبود از سنگ و چوب گرفته تا ذات قیّوم ازلی ابدی منزّه از زمان و مكان.

پیامبران پرستش را نیاوردند و ابتكار نكردند، بلكه نوع پرستش را- یعنی نوع آداب و اعمالی كه باید پرستش به آن شكل صورت گیرد- به بشر آموختند و دیگر اینكه از پرستش غیر ذات یگانه (شرك) جلوگیری به عمل آوردند.

از نظر مسلّمات دینی و همچنین از نظر برخی علمای دین شناسی [1]. بشر ابتدا موحّد و یگانه پرست بوده است و خدای واقعی خویش را می پرستیده است، پرستش بت یا ماه و یا ستاره یا انسان از نوع انحرافهایی است كه بعدا رخ داده است، یعنی چنین نبوده كه بشر پرستش را از بت یا انسان یا مخلوقی دیگر آغاز كرده باشد و تدریجا با تكامل تمدّن به پرستش خدای یگانه رسیده باشد. حسّ پرستش كه احیانا از آن به حسّ دینی تعبیر می شود، در عموم افراد بشر وجود دارد. قبلا از «اریك فروم» نقل كردیم كه:

«انسان ممكن است جانداران یا درختان یا بتهای زرّین یا سنگی یا خدای نادیدنی یا مردی ربّانی یا پیشوایی شیطانی صفت را بپرستد، می تواند نیاكان یا ملّت یا طبقه یا حزب خود یا پول و كامیابی را بپرستد. . . او ممكن است از مجموعه ی معتقداتش به عنوان دین، ممتاز از معتقدات غیر دینی، آگاه باشد و ممكن است بر عكس، فكر كند كه هیچ دینی ندارد. مسأله بر سر این نیست كه دین دارد یا ندارد، مسأله بر سر این است كه كدام دین را دارد. » [2] «ویلیام جیمز» بنا بر نقل «اقبال» می گوید:

«انگیزه ی نیایش، نتیجه ی ضروری این امر است كه در عین اینكه در قوی ترین قسمت از خودهای اختیاری و عملی هر كس خودی از نوع اجتماعی است، با وجود این، مصاحب كامل خویش را تنها در جهان اندیشه (درون اندیشی) می تواند پیدا كند. . .

اغلب مردم، خواه به صورت پیوسته و خواه به صورت تصادفی در دل خویش به آن رجوع می كنند. حقیرترین فرد بر روی زمین، با این توجّه عالی، خود را واقعی و با ارزش احساس می كند. » [3] «ویلیام جیمز» درباره ی عمومی بودن این حس در همه ی افراد چنین می گوید:

«احتمال دارد كه مردمان از لحاظ درجه ی تأثیرپذیری از احساس یك ناظر درونی در وجودشان با یكدیگر اختلاف داشته باشند. برای بعضی از مردم بیش از بعضی دیگر این توجّه، اساسی ترین قسمت خود آگاهی را تشكیل می دهد. آنان كه بیشتر چنین هستند محتملا دینی ترند، ولی اطمینان دارم كه حتّی آن كسان هم كه می گویند بكلّی فاقد آنند خود را فریب می دهند و حقیقتا تا حدّی دین دارند. » [4] قهرمانهای افسانه ای ساختن از پهلوانان و یا دانشمندان و یا رجال دینی، معلول حسّ تقدیس بشر است كه می خواهد موجودی قابل ستایش و تقدیس داشته باشد و او را عاشقانه و در حدّ ما فوق طبیعی ستایش نماید. ستایشهای مبالغه آمیز بشر امروز از قهرمانهای حزبی یا ملّی، دم زدن از پرستش حزب، مرام، مسلك، پرچم، آب و خاك، و احساس میل به فداكاری در راه اینها همه معلول این حسّ است. احساس نیایش، احساس [نیاز] غریزی است به كمالی برتر كه در او نقصی نیست و جمالی كه در آن زشتی وجود ندارد. پرستش مخلوقات به هر شكل، نوعی انحراف این حس از مسیر اصلی است.

انسان در حال پرستش از وجود محدود خویش می خواهد پرواز كند و به حقیقتی پیوند یابد كه در آنجا نقص و كاستی و فنا و محدودیّت وجود ندارد و به قول «اینشتاین» دانشمند بزرگ عصر ما:

«در این حال فرد به كوچكی آمال و اهداف بشری پی می برد و عظمت و جلالی را كه در ماورای امور و پدیده ها در طبیعت و افكار تظاهر می نماید، حس می كند. » [5] «اقبال» می گوید:

«نیایش، عمل حیاتی و متعارفی است كه به وسیله ی آن، جزیره ی كوچك شخصیّت ما وضع خود را در كلّ بزرگتری از حیات اكتشاف می كند. » [6] عبادت و پرستش نشان دهنده ی یك «امكان» و یك «میل» در انسان است: امكان بیرون رفتن از مرز امور مادّی، و میل به پیوستن به افق بالاتر و وسیع تر. چنین میلی و چنین عشقی از مختصّات انسان است. این است كه پرستش و نیایش یكی دیگر از ابعاد معنوی روح انسان است.

امّا تفاوت انسان در كیفیّت قرار گرفتن تحت تأثیر جاذبه ها و انتخاب یكی از آنها، مطلبی است كه در بحث آینده مطرح می شود.

---