كاری مورد وظیفه و تكلیف انسان قرار می گیرد كه انسان توانایی انجام آن را داشته باشد، امّا كاری كه انسان قادر به انجام آن نیست هرگز مورد تعلّق تكلیف واقع نمی شود. شك نیست كه توانایی انسان محدود است، نامحدود نیست. چون توانایی محدود است، تكالیف باید در محدوده ی تواناییها صورت گیرد. مثلا انسان توانایی تحصیل علم و دانش دارد امّا در محدوده ی معیّن از نظر زمان و از نظر اندازه ی معلومات.

یك فرد انسان هر اندازه نابغه باشد بالأخره باید تدریجا و در طول زمان مدارج علم و دانش را طی كند. حالا اگر یك فرد را مجبور كنند كه یك شبه تحصیلات چندساله را انجام دهد، به اصطلاح تكلیف «بما لا یطاق» یعنی تكلیف به كاری كه فوق طاقت و قدرت است كرده اند، و امّا اگر انسانی را مجبور كنند كه همه ی علوم جهان را فراگیرد، بازهم تكلیف به غیر مقدور است و صحیح نیست و هرگز از طرف یك مقام حكیم عادل چنین حكمی صادر نمی شود. خداوند در قرآن كریم می فرماید:

لا یُكَلِّفُ اَللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها [1].

خداوند هیچ كس را جز به اندازه ی توانایی اش مكلّف نمی سازد.

اگر شخصی در حال غرق شدن است و ما قدرت داریم كه او را نجات دهیم بر ما واجب است كه او را نجات دهیم، ولی اگر مثلا هواپیمایی در حال سقوط است و ما به هیچ وجه قادر نیستیم جلو سقوط آن را بگیریم تكلیف از ما ساقط است، یعنی خداوند ما را به خاطر كمك نكردن به جلوگیری از سقوط هواپیما مؤاخذه نمی كند.

اینجا یك نكته هست و آن اینكه همچنانكه در مورد اطّلاع و آگاهی گفتیم كه مشروط بودن تكلیف به اطّلاع و آگاهی مستلزم این نیست كه ما موظّف و مكلّف به تحصیل اطّلاع و آگاهی نباشیم، مشروط بودن تكلیف به قدرت و توانایی نیز مستلزم این نیست كه ما مكلّف به كسب و تحصیل قدرت نباشیم. در مواردی تفویت قدرت حرام است و تحصیل آن واجب. فرض كنیم در مقابل دشمنی سرسخت و قوی و مقتدر قرار گرفته ایم كه قصد تهاجم به حقوق ما و یا قصد تهاجم به حوزه ی اسلام دارد و ما در حال حاضر قدرت مقابله با آن را نداریم و هر گونه مقابله ای از دست دادن نیروهاست بدون آنكه نتیجه ای در حال حاضر یا در آینده از این كار خود بگیریم. بدیهی است كه در این صورت ما مكلّف به مقابله و جلوگیری نیستیم، ولی همواره مكلّف بوده و هستیم كه تحصیل قدرت و توانایی كنیم تا در چنین شرایطی دست روی دست نگذاریم. قرآن كریم می فرماید:

وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اِسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ اَلْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اَللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ [2].

تا آنجا كه ممكن است نیرو و اسبان آماده تهیّه كنید تا بدین وسیله دشمنان شما و دشمنان خدا از شما حساب ببرند و قصد تجاوز به شما را از دماغ خود بیرون كنند.

همان طوری كه یك فرد و یا یك جامعه ی ناآگاه كه در تحصیل آگاهی كوتاهی كرده است مورد مؤاخذه ی الهی قرار می گیرد و ناآگاهی برای او عذری محسوب نمی شود، همچنین یك فرد و یا یك جامعه ی ناتوان نیز كه در تحصیل قدرت و توانایی كوتاهی كرده است مورد مؤاخذه ی الهی قرار می گیرد كه چرا كسب قدرت و توانایی نكرده است، ناتوانی او عذری برای او محسوب نمی شود.

---