چرا امام حسن صلح كرد یا چرا امام حسین صلح نكرد؟ اصلاً چرا ما درباره ی این دو امام بگوییم؛ قدری جلوتر برویم. چرا علی بن ابیطالب در زمان خلافت ابوبكر قیام نكرد؟ چرا در زمان خلافت عمر قیام نكرد؟ چرا در زمان خلافت عثمان قیام نكرد ولی بعد از عثمان كه آمدند با او بیعت كردند، محكم ایستاد؟ در صورتی كه از نظر علی بن ابیطالب همان طوری كه ابوبكر غاصب بود معاویه هم غاصب بود. برای اینكه آنچه كه در نظر اسلام اصالت دارد مطلب دیگری است و آن این است كه آن اقدامی كه حفظ حوزه ی اسلام با آن بشود، بر هر اقدام دیگری مقدم است. آیا اینكه اسلام می گوید علی بن ابیطالب خلیفه باشد برای این است كه اسلام تضعیف بشود یا برای این است كه اسلام تقویت بشود؟ البته خلیفه باشد كه اسلام تقویت بشود.

حالا اگر مردم و صحابه ی پیغمبر به حرف پیغمبر گوش می كردند و با علی علیه السلام بیعت می كردند و علی در یك چنین شرایطی خلیفه می شد، منظور پیغمبر حاصل بود؛ یعنی تصدی خلافت سبب تقویت اسلام بود. ولی پیغمبر حضرت علی را برای خلافت نامزد كرده است، یكدفعه بعد از پیغمبر جریان دیگری به وجود می آید، پیرمردها و اكابر اصحاب پیغمبر به فكر می افتند كه از این قضیه استفاده كنند. در همان حال مردمی تازه مسلمان هستند كه هنوز اسلام در دل آنها نفوذ نكرده است، تازه شهرت اسلام به دنیای خارج عرب كشیده شده است. حالا مصلحت اسلام ایجاب می كند كه یك آرامش كاملی برقرار باشد. اولاً باید غائله ی مرتدها خوابانده شود. ثانیاً آنها كه از دور می آیند كه این حسابها سرشان نمی شود. از نظر آنها علی بن ابیطالب و ابوبكر علی السویه هستند. مصلحت اسلام این طور ایجاب می كند كه حالا كه اینها عمل ناشایستی مرتكب شده اند، آن كسی كه در اینجا ذی حق است دندان روی جگر بگذارد، البته نه به خاطر جان خودش بلكه به خاطر مصلحت اسلام. مصلحت اسلام این طور ایجاب می كند كه علی علیه السلام دندان روی جگر بگذارد و در صف مأمومین ابوبكر هم شركت كند و با عمر نیز همین طور رفتار كند و به سؤالات و اشكالات مردم جواب بدهد. چیزی كه از نظر علی اصالت دارد حیثیت و آبروی اسلام است. در اینجا دندان روی جگر گذاشتن، بهتر آبروی اسلام را حفظ می كند یا لااقل كمتر آبروی اسلام را می برد.

اما قضیه می گذرد. اوضاع زمان تغییر می كند. اسلام جهانگیر می شود. زمان معاویه پیش می آید. معاویه حیثیت عمر و ابوبكر را ندارد. او كسی است كه خودش و پدرش سالها علیه اسلام جنگیده اند. حسابها عوض شده است. در اینجا علی علیه السلام با معاویه می جنگد. زمان امام حسن پیش می آید. در این زمان در اثر جریانهای زیادی كه در زمان امیرالمؤمنین پیش آمد و از همه بالاتر آن حالت سست عنصری كه اصحاب امام حسن به خرج دادند، اگر امام حسن مقاومت می كرد كشته می شد ولی نه كشته شدن شرافتمندانه و افتخارآمیز، آن گونه كه حسین بن علی كشته شد.

حسین بن علی با هفتاد و دو نفر كشته شد، یك شهادت آبرومندانه و در یك وضع و شرایط خاص كه هزار و سیصد سال دارد اسلام را آبیاری می كند. در زمان امام حسن یك حالت رخوت و سستی و خستگی در شیعیان پیدا شده بود كه اگر این كار (مقاومت در مقابل معاویه) ادامه پیدا می كرد، یك وقت خبردار می شدند كه حضرت را دست بسته تحویل معاویه داده اند. هنوز صابون معاویه و بنی امیه درست به جامه ی مردم نخورده بود. بیست سال معاویه حكومت كرد. مغیرة بن شعبه وزیاد بن ابیه كه به جان مردم افتادند آنوقت مردم فهمیدند كه اشتباه كردند كه در زمان حضرت علی دعوت او را لبیك نگفتند، اشتباه كردند كه امام حسن را تحویل معاویه دادند. لهذا بعدها (بعد از حادثه ی كربلا) عده ای پیدا شدند و توّابین را به وجود آوردند، همانها كه دور مختار را گرفتند.

این امر یعنی آگاه شدن مردم از ماهیت حكومت اموی، از عواملی بود كه شرایط را برای قیام امام حسین علیه السلام مساعد می كرد. گذشته از این، وضع یزید با وضع معاویه فرق می كرد. معاویه در لباس نفاق كار می كرد، یزید در لباس كفر. معاویه لااقل روی كارهایش سرپوش می گذاشت، علناً شراب نمی خورد، علناً سگ بازی نمی كرد، صورت ظاهر را حفظ می كرد. ولی یزید جوانی بود دیوانه و پرده در كه حساب موقعیت خودش را نمی كرد كه هرچه هست بالاخره مردم او را خلیفه ی پیغمبر می دانند. اینقدر شراب می خورد تا مست می شد و در حضور جمعیت به پیغمبر ناسزا می گفت. واقعاً اگر قضایای كربلا نبود و امام حسین قیام نمی كرد و سبب نمی شد كه یزید از بین برود و او همان بیست سالی را كه معاویه خلیفه بود خلافت می كرد، اصلاً حوزه ی اسلام منقرض می شد. پس شرایط زمان خیلی فرق می كند. بنابراین امام حسن همان برنامه را اجرا كرد كه امام حسین اجرا كرد و امام حسین همان برنامه را اجرا كرد كه امام حسن اجرا كرد، فقط شكل كارشان با هم فرق داشت ولی روح هر دو یكی بود. این بود دو مثالی كه خواستم در این زمینه عرض كرده باشم.