ما- و هیچ كس- زمان را معصوم نمی دانیم و تغییرات اجتماعی را دارای عصمت تلقی نمی كنیم. این جور نیست كه هر جامعه ای خود به خود و به طور خودكار همیشه رو به پیشرفت و ترقی باشد. ما همیشه می گوییم «ترقی اجتماعها» و «انحطاط اجتماعها» . همین طور كه ترقی اجتماعها در زمان صورت می گیرد، انحطاط اجتماعها هم در زمان صورت می گیرد، آن هم تغییری است كه در متن زمان صورت می گیرد. پس معلوم می شود كه زمان و جامعه در زمان دوگونه ممكن است تغییر بپذیرد: تغییرهایی كه باید آنها را ترقی نامید و تغییرهایی كه انحطاط و سقوط است.

حتی ممكن است جامعه ای به طور نسبی ثابت باشد. ما درباره ی خیلی از جامعه ها می گوییم فلان اجتماع اساساً نسبت به چهار قرن پیش تكان نخورده. پس این جور هم نیست كه هر اجتماعی جبراً و لزوماً محكوم به تغییر باشد، حال یا در جهت ترقی و یا در جهت انحطاط.

همین مطلبِ نسبتاً بدیهی، مطلب را برای ما به شكل دیگری طرح می كند كه تغییرات زمان یا در مسیر ترقی است یا در مسیر انحطاط و تنزل. پس این سؤال طرح می شود كه آن مسیری كه مسیر ترقی است چیست و آن مسیری كه مسیر تنزلاست چیست؟ .

پس ما یك مسیر ترقی داریم، یك كادری داریم كه اگر اجتماع در آن كادر تغییر بكند، ترقی كرده است. جامعه یك مدار دارد كه اگر در آن مدار حركت كند ترقی است، ولی اگر در خارج آن مدار [حركت كند] تنزل است. این همان معنایی است كه ما عرض می كنیم- و بعد هم شرح بیشتری خواهیم داد- كه زمان هم عناصری ثابت و عناصری متغیر دارد. مقصود این است كه یك سلسله عناصر در زندگی بشر باید ثابت باشد تا اینكه امكان ترقی در زندگی باشد. تغییر باید در یك مدار معین و مشخص و در یك جهت خاص صورت بگیرد تا ترقی باشد و الاّ ترقی نیست.

بنابراین از آن طرف اگر ما توانستیم ثابت كنیم كه اسلام اصولی دارد كه آن اصول ثابت است و تغییرپذیر نیست ولی در اسلام جای تغییر هم وجود دارد [توانسته ایم مسئله ی اسلام و مقتضیات زمان را حل كنیم، و البته ] معنای اینكه در قانون اسلام تغییر رخ بدهد، منحصر به نسخ نیست. آنچه كه قطعاً وجود ندارد، این است كه قانون اسلام نسخ بشود.

همان طور كه وضع قانون اسلام به وسیله ی ما نبوده بلكه الهی است، نسخش هم به وسیله ی بشر نمی تواند باشد. از جنبه ی الهی هم فرض این است كه ضرورت دین اسلام است كه این دین از طرف خدا منسوخ نخواهد شد.

آن تغییری كه به هیچ وجه امكان ندارد رخ بدهد، نسخ است. ولی مگر همه ی تغییرات باید به صورت نسخ باشد؟ اسلام یك نوع رمزی و یك دستگاه متحركی در داخل خودش قرار داده كه خودش از ناحیه ی خودش تغییر می كند نه از ناحیه ی كسی دیگر كه مثلاً علما بیایند تغییر بدهند. علما فقط می توانند آن تغییرات را كشف كنند، نه اینكه تغییر بدهند.