قبلاً عرض كردم كه یك وقت سخن ما مثلاً در این باره است كه آیا پیغمبر برای همیشه در جهان باقی است یا نه؟ بدیهی است كه نه، پیغمبر هم موجودی است از موجودات این جهان، دیر یا زود می میرد: إِنَّكَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ [1]. اما یك وقت سخن درباره ی نفس اسلام است به عنوان یك قانون، یعنی به عنوان یك دستگاه فكری كه دارای یك سلسله معارف و جهان بینی ها و یك سلسله مقررات عملی- تربیتی است و به اصطلاح به عنوان یك ایدئولوژی. آیا یك ایدئولوژی هم حتماً باید سرنوشت پدیده های جهان را داشته باشد؟ .

این را باز باید در دو قسمت بحث كنیم: یكی آن نظریات كلی ای كه می گویند ایدئولوژی هم نمی تواند برای همیشه باقی بماند، یعنی همه ی ایدئولوژیها هم همان سرنوشتی را دارند كه پدیده ها دارند. البته اینجا بحث خیلی جنبه ی كلی پیدا می كند.

ما باید ببینیم این اصل كلی درست است یا درست نیست. قسمت دوم این بحث، بحث جزئی است یعنی انگشت گذاشتن روی مسائلی مشخص است- كه این مهمتر و عمده تر است- و آن این است كه ما نه روی این اصل كلی كه «هر ایدئولوژی محكوم به زوال و فنا و نیستی است» بحث می كنیم، بلكه روی این بحث می كنیم كه فلان مقرّره از مقررات اسلام متناسب با شرایط و اوضاع خاصی از زندگی بشر است، آن شرایط تغییر كرده، پس آن مقرّره دیگر نمی تواند وجود داشته باشد. این بود كه روز اول هم عرض كردیم كه باید رفت دنبال مثالها و مصداقها، و مسائل باید به طور جداگانه مطرح بشود.

---