ایشان اول مطلب را با بیان ساده ای ذكر می كنند و بعد می فرمایند: برای مستبصر
همین قدر كافی است. آنوقت برای اضافه توضیح بیانات مفصلی دارند كه واقعا هم
لازم است و آن مقدار بیانی كه ایشان در مورد آن گفته اند «برای مستبصر كافی
است» ، كافی نیست.
در ابتدای بیانِ ایشان یك مقدمه مطویّه وجود دارد و آن این است: هر جسمی
قابل حركت است؛ یعنی جسمی كه ممتنع الحركه باشد، در عالم وجود ندارد.
حال كه این مقدمه را دانستید می گوییم: ایشان می گویند: اگر جسمی حركت
كند، یا مبدأ این حركت در خود این جسم هست یا نیست. اگر مبدأ این حركت در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 535
خود این جسم وجود داشته باشد، این همان مدعاست. اما اگر مبدأ این حركت در
جسم نباشد، یا این گونه است كه در این جسم مبدأ خلاف این حركت است
[1]، یا
اینكه در آن هیچ مبدأ و قوه ای وجود ندارد. اگر در این جسم هیچ مبدأ حركتی نباشد
[مسلما حركتش ] اسهل است از اینكه در آن، مبدأ حركت در جانب خلاف باشد؛
یعنی قوه كمتری می خواهد. این مطلب تا اینجا، یك امر بدیهی است.
از این مطلب می خواهند این طور نتیجه بگیرند كه مسأله مقدار و سرعت
حركت، بستگی دارد به قوه ای كه بر جسم وارد بیاید. فرض كنید گلوله ای را از این
طرف اتاق به آن طرف به حركت در می آوریم. یك وقت این گلوله تا 5 متر حركت
می كند و بعد می ایستد، و یك وقت تا 10 متر. مسلما قوه هایی كه در این دو حركت
بر این گلوله وارد شده است متفاوت است و قوه ای كه آن را 10 متر به حركت
در می آورد بیشتر است از قوه ای كه آن را 5 متر به حركت در می آورد.
اگر زمان را در نظر بگیریم قوه ای كه بر جسمی وارد می شود و آن را به حركت
درمی آورد، یك وقت آن را إلی الأبد به حركت در می آورد، یك وقت یك سال،
یك وقت یك ساعت. پس این قوه ها مختلف اند؛ چون نمی شود قوه یكسان آثار
متفاوت داشته باشد.
اما اگر شدت را در نظر بگیریم، آن هم همین طور است. یك وقت این گلوله را
كه به حركت در می آوریم، در هر ثانیه 5 متر حركت می كند، یك وقت 10 متر یا
یك كیلومتر یا بیشتر یا كمتر.
[پس بحث بر سر این است كه ] ریشه این اختلاف حركتها از نظر مسافت، یا از
نظر زمان، یا از نظر شدت و یا از نظر عدد (یعنی چند بار یك شئ را به حركت
درآوردن) چیست؟
ممكن است كسی این طور بگوید: جسم بما أنّه جسمٌ (یعنی حجم و وضعش
هرچه می خواهد باشد) برای حركت، احتیاج دارد به قوةٌ مّا
[2]؛ یعنی اگر جسمی به
اندازه همه عالم هم باشد (مثلا به اندازه فلك الأفلاكی باشد كه قدما قائل به آن
بودند) برای حركت آن، كوچكترین مقدار قوه كافی است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 536
شاید در جواب گفته شود: این طور نیست؛ ابعاد جسم، در نیاز جسم به مقدار
قوه ای كه باید روی آن كارگر افتد، مؤثر است
[3]؛ جسم بزرگ قوه بیشتری می خواهد
و جسم كوچك قوه كمتری. تازه مسأله تنها حجم و ابعاد نیست، بلكه این كه حركت
چه سرعتی داشته باشد نیز در این قضیه دخیل است؛ حركت هرچه شدیدتر باشد
احتیاج به قوه بیشتری دارد. ناچار اگر شدت حركت بخواهد غیر متناهی باشد باید
قوه غیرمتناهی باشد. ولی حركتی كه شدتش غیرمتناهی باشد محال است؛ چون اگر
شدت حركت غیرمتناهی باشد به این معناست كه اشدّ از آن، فرض نمی شود و اگر
اشدّ از آن، فرض نشود باید زمان نداشته باشد و اگر زمان نداشته باشد معنایش این
است كه آنِ ابتدا با آنِ انتها یكی است و این محال است؛ چون حركت، امتداد است و
محال است كه حركت، حركت باشد و زمان نداشته باشد.
[1] - . مثلا در این شی ء مبدأ حركت از بالا به پایین است و ما می خواهیم آن را از پایین به بالا حركت دهیم.
[2] - . یعنی احتیاج دارد به مسمّای قوه.
[3] - . امروزیها خیلی روی این حرف تأكید می كنند.