مرحوم آخوند به این اشكال جواب فیلسوفانه و خوبی می دهد. می فرماید: اگر این
محاسبه را مستقیما روی آثار قوا انجام دهیم، حرف شما درست است؛ یعنی بعضی
از آثار قوا متعلق به گذشته است و بعض دیگر متعلق به آینده، در حالی كه هم
گذشته معدوم است و هم آینده، و میان امور معدوم نمی شود چنین محاسباتی كرد كه
كدام زیادتر است و كدام كمتر.
ولی اینجا بحث بر سر خود قوه هاست از نظر استحقاق و صلاحیت إنّیّتی كه در
آنهاست. خوب توجه كنید! وقتی می گوییم «آیا این قوه مبدأ آثار متناهی است یا
آثار غیرمتناهی؟ » به این معناست كه در این قوه آیا اقتضای متناهی وجود دارد یا
اقتضای غیرمتناهی؟ این [اقتضا] یك امر بالفعل در خود قوه است. پس الان بحث
بر سر نفس قوه طبیعی است كه الان بالفعل وجود دارد و در هر زمانی صدق می كند.
اگر قوای طبیعی بتوانند غیرمتناهی اثر داشته باشند، به این معناست كه در هر زمانی
كه در نظر بگیریم، در این قوا اقتضای غیرمتناهی وجود دارد؛ یعنی این اقتضا الان
در خود این قوا فعلیت دارد. یك وقت بحث بر سر آثاری است كه از من صادر
می شود (مثلا سخنان من) ، ولی یك وقت بحث بر سر این است كه آیا در من اقتضای
اثر غیرمتناهی وجود دارد یا نه.
بنابراین بحث حكما در باب تسلسل، نقضی بر این مطلب وارد نمی كند.