حال اول ببینیم خود حركت چگونه متصف می شود به زیاده و نقصان و به تناهی و
لاتناهی. ببینید! زیاده و نقصان در حركت، گاهی عددی است و گاهی مقداری.
«عددی» به معنی حركات متعدد است. مثلا در رمی و تیر اندازی كه خودش یك
تحریك و ایجاد حركت است وقتی كسی پنج تیر انداخت و كس دیگری ده تیر،
می گوییم «تیر اندازی این، بیشتر است از تیر اندازی آن» . پس حركت از نظر عدد
متصف می شود به زیاده و نقصان.
اما از نظر مقدار: مقدار در باب حركت همان زمان است. این هم دو گونه است:
یك وقت از نظر زیاده در نظر می گیریم، و یك وقت از نظر نقصان. از نظر زیاده مثل
اینكه: یك حركت یك ساعت است، حركت دیگر دو ساعت، حركت دیگر هزار
ساعت، و حركت دیگری از نظر زمان غیرمتناهی است
[1].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 549
اما از نظر نقصان مثل اینكه: یك حركت یك ساعت است، حركت دیگر نیم
ساعت، حركت دیگر یك ثانیه، تا آنجا كه فرض كنیم (البته فرضِ امر محال است)
كه حركت در لازَمان صورت بگیرد.
حال می گوییم: قوه ای كه مبدأ حركت است، به اعتبار حركت متصف می شود به
زیاده و نقصان. مثلا دو نفر را در نظر بگیرید كه با بازوی خود تیراندازی می كنند و
یكی از آنها ده تیر می تواند بیندازد و بعد از كار می افتد و دیگری بیست تیر. آنوقت
قوه ها را به اعتبار این آثار می سنجیم و می گوییم: آن كه ده تیر می اندازد قوه اش
كمتر است از آن كه بیست تیر می اندازد.
اما از نظر زمانی: فرض كنید یك كسی می تواند نصف روز یكسره راه برود و
بعد، از راه رفتن می ماند، و كس دیگری می تواند یك روز تمام راه برود. در اینجا
قهرا آن كسی كه می تواند یك روز راه برود قوه اش بیشتر است از آن كسی كه فقط
نصف روز می تواند راه برود.
نوع دیگر: فرض كنید یك كسی مسافت معینی را در نیم ساعت می دود و كس
دیگری همان مسافت را در ربع ساعت. اینجا مسافت یكی است ولی زمان متفاوت
است، یكی در زمان كمتر طی می كند و دیگری در زمان بیشتر
[2]. در اینجا آن كسی
كه یك مسافت معین را در زمان كمتر طی می كند شدت و سرعت حركتش بیشتر
است، پس قوه او هم بیشتر است. پس ما شدت یك قوه را با مقیاس سرعت حركت
می سنجیم.
پس معلوم شد كه قوای جسمانی اگرچه از آن جهت كه جوهر است متصف به
زیاده و نقصان و تناهی و لاتناهی نمی شود، ولی از جنبه اثرش متصف به زیاده و
نقصان و تناهی و لاتناهی می شود. «از نظر اثر» [یعنی: ] از نظر عدد یا از نظر امتداد
زمان یا از نظر سرعت و كمی زمان، كه هر یك از اینها مقیاسی است برای زیاد و كم
بودن حركت.
[1] - . یعنی حركتی است كه در زمانِ غیر متناهی ادامه دارد.
[2] - . مثل مسابقه های دو یا اسب دوانی.