مرحوم آخوند به این اشكال یك جواب اجمالی می دهد؛ یعنی در جوابْ چیزی را
ذكر می كند كه به نظر می رسد چندان تأثیر ندارد و آن این است: هر قسری در نهایت
امر منتهی به طبیعت می شود. (این مطلب را قبلا هم گفته اند و حرف درستی هم
هست. ) هر قسری منتهی به طبیعت می شود، هم در فاعل و هم در قابل؛ یعنی اگر
جسمی با حركت قسری حركت می كند، این از نظر جسم متحرك قسر است، ولی از
نظر جسم محرك قسر نیست و اگر آن هم قسری باشد بالاخره منتهی می شود به
طبیعت، كما اینكه از نظر متحرك هم بنا بر نظریه ای كه می گفت حركت قسری را
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 612
نمی شود توجیه كرد مگر به وسیله طبیعت درونی شئ، باید منتهی شود به طبیعت.
پس حركتهای قسری هم در نهایت امر منتهی به طبیعت می شوند.
ایشان اینجا این اشكال را فقط به همین مقدار جواب داده. ولی بهترین جواب
همین است كه بگوییم: در اینجا دو نوع برهان داریم. نوع اول برهانی است كه در آن
می گوییم: سه جسم فرض كنید كه هر سه با قوه طبیعی حركت می كنند ولی یكی در
خلأ، یكی در ملأ غلیظ و یكی در ملأ رقیق. با این برهان اثبات می كنیم كه خلأ محال
است. نوع دیگر برهانی است كه در آن می گوییم: سه جسم فرض كنید كه یكی عدیم
المعاوق الداخلی است، یكی ذی المعاوق الداخلیّ القویّ و یكی ذی المعاوق
الداخلیّ الضعیف، اعم از اینكه [حركت اینها] در ملأ باشد یا در خلأ. شما می گویید
«خلأ وجود ندارد» ، بسیار خوب، وجود نداشته باشد، ملأ كه وجود دارد. ما یك ملأ
مساوی فرض می كنیم و می گوییم: این سه جسم با یك نوع ملأ روبرو هستند
[1].
وقتی كه این سه جسم با یك نوع ملأ روبرو باشند این برهان در اینجا هم جاری
است. می گوییم: جسم عدیم المعاوق مسافت معین را در یك ثانیه طی كرده، جسم
ذی المعاوق الداخلیّ القویّ در همان ملأ این مسافت را در ده ثانیه طی كرده، و جسم
ذی المعاوق الداخلیّ الضعیف- كه نسبت معاوقتش با جسم دوم برابر است با نسبت
زمان جسم اول به جسم دوم- نیز همین مسافت را در همان ملأ طی كرده. پس این
برهان در اینجا هم جاری شد.
بنابراین خلاصه مطلب این است كه اگر این برهان فقط با فرض خلأ جاری بود
می گفتیم «چون خلأ محال است این برهان جاری نیست» . ولی این برهان در جایی
كه این سه جسم مفروض در ملأ متساوی حركت كنند نیز جاری است. پس این
اشكال هم به كلی منتفی است.
[1] - . این مطلب را حاجی هم در حاشیه فرموده است.