خواجه در كلامش گفته بود: منشأ تفاوت، طبیعت در حركت طبیعی و قاسر در
حركت قسری نیست. تعبیر خواجه این بود: و كذا القاسر لا تفاوت فیه. این تعبیر را
دو گونه می توان معنی كرد كه فقط یكی از آنها منظور خواجه است. «القاسر لا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 604
تفاوتَ فیه» را یك وقت این طور معنی می كنیم: القاسر لا یقع به التفاوت؛ یعنی قاسر
نمی تواند منشأ تفاوت واقع شود؛ یعنی اگر دو حركت در سرعت و بطواختلاف
داشته باشند منشأ تفاوت اینها نمی تواند قاسر باشد، همان طور كه طبیعت هم
نمی تواند منشأ تفاوت باشد. منظور خواجه همین است و ما هم همین طور معنی
كردیم. حرف خواجه بر این اساس است كه حركات از نظر سرعت و بطومختلف اند
و در حقیقتْ حركت، جنسی است دارای انواع مختلف؛ به عبارت دیگر: هر مرتبه و
هر درجه ای از سرعت و بطونوع خاصی از حركت است. ما می خواهیم ببینیم منشأ
و ملاك تنوع حركات و ما یقع به التفاوت چیست؟ حرف خواجه این بود كه طبیعت
لا تفاوتَ فیه، أی لا یقع به التفاوت، و قاسر هم لا تفاوتَ فیه، أی لا یقع به التفاوت.
ایشان می فرماید: منشأ این اشكالی كه این شخص كرده سوءالفهم است.
مستشكل خیال كرده وقتی ما می گوییم «القاسر لا تفاوتَ فیه» می خواهیم بگوییم
این سه قاسر (یعنی قاسر در عدیم المعاوق و قاسر در ذی المعاوق القوی و قاسر در
ذی المعاوق الضعیف) هیچ فرقی میانشان نیست، پس اگر حركت، از نظر قاسرها
مقداری زمان بخواهد یك مقدار متساوی می خواهد، لذا می گوید: خصم هم همین
حرف را می زند. [مرحوم آخوند] می گوید: حرف خواجه این نیست كه این سه
قاسر تفاوت ندارند. معنی «القاسر لا تفاوتَ فیه» این است كه: «القاسر لایمكن أن
یكون سببا للتفاوت» ، به همان دلیلی كه: الطبیعة لایمكن أن یكون سببا للتفاوت.
پس مستشكل، اول این مطلب را به طور غلطی معنی كرده و بعد به آن اشكال كرده.