ضمنا از این بیان مرحوم آخوند مطلب دیگری هم روشن می شود كه گاهی گفته ایم
این مطلب در كلمات مرحوم آخوند به طور مبهم بیان شده است ولی در كلمات
آقای طباطبایی به آن تصریح شده است. آن مطلب این است: آیا در عالم فقط یك
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 435
حركت، علت برای زمان است و فقط یك زمان وجود دارد، یا اینكه به عدد حركتها
زمان وجود دارد منتها ما یكی از زمانها را مقیاس برای زمانهای دیگر قرار داده ایم؟
بین این دو مطلب خیلی فرق است. یكوقت می گوییم در عالم، زمان فقط از یك
حركت انتزاع می شود (كه این حركت، یا به قول قدما حركت وضعی فلك است و یا
اگر قائل به حركت جوهری شویم حركت جوهری فلك است) و از سایر حركات
زمان انتزاع نمی شود، بنابراین در عالم فقط یك زمان وجود دارد. و یكوقت
می گوییم به عدد حركاتْ زمان وجود دارد ولی ما اعتبارا یك زمان را مقیاس برای
همه زمانها قرار داده ایم؛ یا به عبارت دیگر: یك زمان اصلی وجود دارد كه همان
زمانی است كه نمی تواند اول و آخر داشته باشد
[1]و زمانهای فرعی دیگری هم وجود
دارد كه هم اول دارند هم آخر
[2].
حال می گوییم: لازمه حرف مرحوم آخوند در اینجا كه مطلب را به این شكل
بیان می كند كه «فرق حركت و زمان فرق امر مبهم و متعین است» این است كه به عدد
حركات عالمْ زمان وجود داشته باشد؛ یعنی علاوه بر آن زمانی كه مقیاس همه زمانها
و مادر همه زمانهاست و زمان اصلی است زمانهای فرعی و فرزند وجود دارد، كما
اینكه علاوه بر حركت اصلی و مادر، حركتهای فرعی و فرزند در عالم وجود دارد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 436
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 437
[1] - . خواندیم كه: الزمان لا بدایة له و لا نهایة.
[2] - . بعدا باید روی مسأله اصلی و فرعی بحث كنیم.