مرحوم آخوند می گوید: حرف فخر رازی حرف ركیكی است. این كه در باب لوازم
ضروری ماهیات می گویند «احتیاج به علت نیست» ، در مورد امور انتزاعی و
اعتباری است؛ یعنی مثلا زوجیت برای اربعه احتیاج به این ندارد كه اول اربعه جعل
شود و بعد علتی زوجیت را به آن بدهد، بلكه زوجیت یك معنای انتزاعی و لازمه
ذات اربعه است. در مباحث «جعل» مفصلا بیان كرده اند كه بین شئ و لوازمش جعل
تألیفی وجود ندارد و نیز در محل خودش ثابت شده كه این لوازم لوازم انتزاعی
است. در لازم انتزاعی كثرت لازم و ملزوم در ظرف ذهن است نه در ظرف خارج، و
در ظرف خارج لازم به عین وجود ملزومش موجود است.
اما در لوازم وجود این حرفها مطرح نیست. لازم وجود همان لزومش عین
معلولیتش است. مثلا می گوییم «علت تامه مستلزم معلول است» . حال كه رابطه
علت تامه با معلولش رابطه ملزوم و لازم است آیا می توان گفت «پس معلول
احتیاج به علت ندارد» ؟ ! نه، اصلا وجود معلول لزومش را از علت گرفته است و
اصلا وجودش وجود علت و ناشی از وجود علت است نه اینكه یك لزومی دارد كه
مناط بی نیازی اش از علت است.
حال كه این مطلب معلوم شد مرحوم آخوند می گوید: بنابراین لوازم ماهیت
مجعولند به عین جعل خود ماهیت، ولی لوازم وجود مجعولند به جعل خود ملزوم به
این معنا كه این، ملزوم است كه لازم را جعل می كند. اگر شما خیال كرده اید لوازم
ماهیت هیچ احتیاجی به جعل ندارند اشتباه كرده اید! لوازم ماهیت هم احتیاج به
جعل دارند منتها نه جعل مستقل بلكه جعلی كه عین جعل ملزومشان است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 479