بسم اللّه الرحمن الرحیم
المرحلة الثامنة
فی تتمة أحوال الحركة و أحكامها
فصل 1
فی ما منه الحركة و ما إلیه الحركة و وقوع التضاد بینهما [1]و [2]
«مرحله» یعنی منزل. مرحوم آخوند كه این تعبیر را به كار می برند تصریح می كنند كه
این مراحل، منازلی عقلی است و برای حكیم الهی همه چیز جنبه مقدّمی دارد جز
الهیات بالمعنی الأخص؛ مسأله معاد هم كه رجوع الی اللّه است، به یك معنا به الهیات
بالمعنی الأخص برمی گردد. ایشان می گوید همان طور كه سالكان باید منازلی را به
سلوك قلبی طی كنند تا به مقصد كه توحید است برسند سالكان عقلی و فیلسوفان
هم باید مراحل و منازلی را طی كنند تا به الهیات بالمعنی الأخص برسند. می گوید ما
این مراحل را بیان می كنیم تا خارها و مشكلات از سر راه سالكِ به سلوك عقلی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 358
برداشته شود. منتها ایشان همیشه اصرار دارد كه به موازات برداشته شدن این مشكلات از سر راه عقل، باید مشكلات اخلاقی هم از سر راه قلب و دل برداشته
شود.
در اینجا عنوان این است: «مرحله هشتم در تتمه احوال حركت» . حاجی
می فرمایند: «در اكثر نسخ، عنوان به همین صورت است» . معنی حرف حاجی این
است كه در همه نسخه ها این طور نیست. به علاوه این غیرمنطقی است كه تتمه
احوال حركت، مرحله ای جداگانه باشد. مرحوم آخوند از «امور عامه» تعبیر به
«مراحل» می كند و قهرا مسائل حركت همه یك منزلند و نباید به منزله دو مرحله
تلقی شوند. علاوه بر اینها- به قول حاجی- ایشان عنوان مرحله هفتم را «قوه و
فعل» قرار داد و «قوه و فعل» اعم از حركت است و بحث حركت را تحت عنوان یك
فصل شروع كرد، آنوقت چطور می شود «تتمه احوال حركت» یك مرحله مستقل
باشد؟ ! حاجی احتمال می دهند كه این غلط، از نساخ باشد.
ما در اولین جلسه این درس گفتیم كه به طور كلی در كتاب اسفار یك تشویشی
از نظر ترتیب مراحل وجود دارد. حتی در كتابهای چاپ سنگی «قوه و فعل» تحت
عنوان «مرحله رابعه» ذكر شده است و حال آنكه طبق ترتیب موجود، مرحله هفتم
می شود. البته احتمال اینكه «قوه و فعل» مرحله چهارم باشد هست؛ چون در باب
«قوه و فعل» بارها اشاره می كند كه فلان مسأله را بعدا خواهیم گفت و حال آنكه به
حسب ترتیب موجود كه «قوه و فعل» به عنوان مرحله هفتم ذكر شده این مسائل قبلا
گفته شده است.
ما عقیده راسخ داریم كه مسوّده های كتاب اسفار به دست خود مرحوم آخوند
به صورت یك مبیّضه كامل در نیامده است، لذا این طور بی نظمیها در این كتاب
هست. در اینجا احتمال قوی می دهیم كه همین طور كه حاجی فرموده اند، این
مرحله را نساخ اضافه كرده باشند؛ چون دیده اند در جلد اول چاپهای سنگی، بعد از
این مرحله تنها دو مرحله «حدوث و قدم» و «مسائل عقل و عاقل و معقول» وجود
دارد و بنابراین مجموع مراحل نُه مرحله می شود؛ آنوقت برای اینكه «تلك عشرةٌ
كاملة» بشود یكی از این مراحل را شكسته اند تا مجموعا ده مرحله درست شود.
ولی نیازی به این كار نبوده است. اینها توجه نكرده اند كه بحث «جواهر و اعراض»
كه به صورت جلد دوم اسفار در چاپ قدیم است همان مرحله دهم است و جزء امور
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 359
عامه است. خیال كرده اند همه ده مرحله باید در جلد اول كامل شود، لذا این مرحله
هشتم را درست كرده اند
[3].
بنابراین حق این است كه این مبحث خودش یك فصل از مرحله هفتم باشد و
مرحله دهم همان مبحث «جواهر و اعراض» است كه در چاپهای سنگی قدیم، جلد
دوم است. اتفاقا در چاپهای قدیم در اول «جواهر و اعراض» یك كلمه «المرحلة»
نوشته شده است ولی به اینكه مرحله چندم است اشاره نشده است. گویا دیده اند اگر
بنویسند «المرحلةُ الحادی عشر» باز تعداد مراحل عدد شكسته ای می شود، لذا
«المرحلة» را نوشته اند و عددش را ذكر نكرده اند. حال برویم سراغ اصل مطلب.
[1] - . اسفار ج 3، ص 184 مرحله 8، فصل 1.
[2] - . در نسخه چاپی مقداری از عبارتهای بعدی هم جزء عنوان قرار داده شده، كه غلط است.
[3] - . نساخ از این كارها زیاد می كنند.