در اینجا ما از آنچه خود مرحوم آخوند در بعضی جاها گفته اند اتخاذ سند می كنیم و
مطلبی را بیان می كنیم
[1]كه بنا بر آن، اصلا شاید این نزاع برخیزد. آن مطلب این
است: مرحوم آخوند مكرر این حرف را می زند كه حركت، نحوه وجود شی ء است؛
یعنی خود حركت، وجودی در مقابل اشیاء ندارد بلكه نحوه وجود اشیاء است.
حركت در جوهر نحوه خاص وجود جوهر است و حركت در هر عرضی نحوه
خاص وجود آن عرض است. لهذا خود مفهوم حركت داخل در هیچ مقوله ای نیست.
همین مطلب را گاهی مرحوم آخوند به این تعبیر می گوید كه «حركت، امری نسبی
است» ؛ یعنی شما نمی توانید به حركت به چشم یك پدیده در مقابل پدیده های دیگر
در عالم نگاه كنید، بلكه حركتْ خودش نحوه وجود همه پدیده های عالم است.
از این جهت حركت نظیر «حدوث» است. حادث وجود دارد، اما «حدوث»
چطور؟ آیا «حدوث» وجود دارد یا نه؟ «حدوث» را، هم می توان گفت وجود دارد و
هم می توان گفت وجود ندارد. «حدوث» وجود دارد به عین وجود حادث، و وجود
ندارد به این معنا كه وقتی حادثی وجود پیدا می كند چیزی علاوه بر «حادث» به نام
«حدوث» وجود پیدا نمی كند بلكه وجود «حدوث» عین وجود «حادث» است.
پس اگر از ما بپرسند «آیا «حدوث» حادث است یا قدیم؟ » جواب می دهیم: خود
«حدوث» نه حادث است نه قدیم، چون اصالتی ندارد، ولی می توان گفت به تبع
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 375
منشأ انتزاعش حادث است. اگر كسی بگوید «وقتی- مثلا- گیاهی حادث می شود
دو چیز حادث می شود: یكی خودِ گیاه و دیگری حدوثِ گیاه» می گوییم: بنابراین،
حدوث گیاه هم كه حادث می شود حدوثی دارد و ما نقل كلام می كنیم به این حدوثِ
حدوث. و باز آن حدوث حدوث هم حدوثی دارد و [خلاصه تسلسل پیش
می آید. ] پس «حدوث» و امثال آن، اعتبارات عقل اند.
مرحوم آخوند در باب تغیّر (و همچنین در باب تأثیر و تأثر تدریجی) گاهی
می گوید: «اگر شیئی تغییر می كند خود آن شی ء متغیر است ولی تغیرش ثابت
است» . به ایشان جواب می دهیم: «تغیر» نه ثابت است نه متغیر؛ «تغیر» نحوه وجود
این شی ء است و در مقابل آنچه نحوه وجود آن است وجودی مستقل ندارد. پس
«تغیر» نه ثابت است و نه متغیر، از این باب كه وجودی مستقل از متغیر و متغیرٌ فیه
ندارد و مفهومش انتزاعی است
[2]، نه از این باب كه چیزی است كه نه متغیر است و نه
ثابت.
در باب «تدریج» هم می گوییم: «تدریج» نه تدریجی است و نه دفعی.
«تدریج» در مقابل شی ء متدرج كه وجود تدریجی دارد وجود جدا و مستقلی
نیست كه در موردش بحث كنیم كه آیا متغیر است یا ثابت؟ .
بنابراین بحث حركت در تدریج، اساسا غلط است همان طور كه بحث حدوث
و قِدمِ «حدوث» غلط است؛ یعنی همان طور كه بحث از حدوث و قدم «حدوث»
غلط است بحث از اینكه آیا «تدریج» تدریجی الوجود است یا دفعی الوجود نیز
غلط است.
[1] - . این مطلب را در گذشته هم عرض كرده ایم.
[2] - . به همان معنایی كه خود مرحوم آخوند می گوید.