بحث درباره نحوه وجود و عدم «آن» بود. گفتیم برای «آن» دو معنی است: در یك
معنی، حد زمان و طرف زمان و متفرع بر زمان است و در معنای دیگر، زمان فرع بر
آن است. فعلا بحث ما درباره «آن» به معنی اول و نحوه عدم آن است
[1]. به مناسبت
این بحث بحث عمیق تری را از شیخ نقل كردند و آن این بود كه به طور كلی اموری
كه واقع در زمان- به معنی اعم
[2]- هستند به سه نحوه اند: یكی امور آنی، دوم امور
زمانی علی وجه الانطباق، و سوم امور زمانی لا علی وجه الانطباق. فخر رازی بر
این تثلیثِ اقسام اشكال كرد و گفت: چنین تثلیثی قابل تصور نیست و بیان قسم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 288
سوم كأنّه جستجوی امری در ماوراء نقیضین است؛ اینكه شی ء نه دفعةً وجود پیدا
كند كه آنی باشد و نه تدریجا كه زمانیِ به معنای انطباقی باشد، قابل تصور نیست.
جوابی كه مرحوم آخوند به فخر رازی دادند در همین حد بود كه در اینجا شق
ثالث قابل تصور است و دو شقی كه ذكر كرده اید نقیضین نمی باشند. معلوم است كه
خود ایشان هم قبول دارند كه این مقدار جواب فقط ایراد فخر رازی را رد می كند اما
اصل تصویر مطلب سر جای خودش باقی است. این است كه مرحوم آخوند
می فرماید: فسبیل البرهان علی تحقیق الاقسام. . . ؛ یعنی تا اینجا فقط دلیل فخر رازی
را رد كردیم ولی برهان بر اثبات این سه نحوه همان بیانی است كه شیخ در شفا دارد.
آنوقت قسمت دیگری از عبارات شفا را در اینجا نقل می كنند. ما باید ببینیم شیخ
چگونه این سه قسم را تصویر كرده و مطلب را با چه مثالهایی توضیح داده است و
بدون شك این، یكی از نظریات بسیار دقیق شیخ است و دیگران هم از او پیروی
كرده اند. باید مطلب را به دقت بررسی كنیم. البته ممكن است در نهایت امر به شكلی
مدعای فخر رازی را تأیید كنیم ولی به هرحال آنچه شیخ در اینجا گفته نظر بسیار
دقیقی است و فخر رازی هم در این زمینه حرف دقیقی ندارد.
[1] - . وقتی درباره امور وجودی بحث می كنیم باید درباره عدم آنها هم بحث كنیم. مثلا وقتی از حركت بحث می كنیم باید از نحوه عدم آن نیز بحث كنیم.
[2] - . یعنی امور اعم از زمانی و آنی.