ولی شیخ این اشكالی را كه امثال مرحوم آخوند روی آن پافشاری دارند و شاید هم
قبلا شیخ اشراق آن را مطرح كرده باشد، اصلا مورد توجه قرار نداده است. تعریف
شیخ اگر در همه موارد هم صدق كند در مورد تقدم زمانی صدق نمی كند. قبلا گفتیم:
تعریف شیخ در تقدم و تأخر مكانی صدق می كند. وقتی دو نقطه مكان را نسبت به
شی ء سومی در نظر می گیریم و بعد می گوییم «این مكان مقدم است بر مكان دیگر»
معنایش این است كه این دو مكان نسبتی دارند با یك شی ء سوم و این نسبت امر
مشتركی است میان این دو مكان، ولی از این نسبت هر چه یكی از این دو مكان دارد
دیگری دارد، اما دیگری چیزی از این نسبت دارد كه اولی ندارد. مثلا محراب را در
نظر می گیریم و بعد می گوییم «امام مقدم بر مأمومین ایستاده است و مأمومین مؤخر
از امام ایستاده اند» . معنی تقدم و تأخر در اینجا چیست؟ [تقدم و تأخر در اینجا]
یعنی در مقایسه با محراب، امام نسبت قرب با محراب دارد و مأمومین هم نسبت
قرب با محراب دارند، ولی این قرب را امام بیشتر از مأمومین دارد؛ یعنی آنچه كه
مأمومین از قرب دارند امام دارد، ولی امام از قرب چیزی را دارد كه مأمومین ندارند.
این تعریف در اقسام دیگر تقدم و تأخر حتی تقدم و تأخر بالشرف نیز درست
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 764
است. برای تقدم بالشرف یك شرف و فضل
[1]مثل علم یا عدالت یا تقوا را در نظر
بگیرید. مثلا شما می گویید این شخص در علم مقدم بر دیگری است. اینجا در واقع
شما علم را مبدأ مشخصی در نظر گرفته اید. بعد می بینید زید و عمرو هر دو با علم
نسبت دارند، ولی آنچه را از این نسبت عمرو دارد زید هم دارد اما زید از این نسبت
چیزی دارد كه عمرو ندارد. و همچنین است در موارد دیگر.
مشكل در مسأله زمان است. در تقدم بالزمان این تعبیر را به هیچ شكل
نمی توانیم صادق بدانیم. حاجی، هم در منظومه و هم در حاشیه اسفار خواسته مطلب
را طوری بیان كند كه این تعریف در مورد تقدم بالزمان هم صدق كند. آقای
طباطبایی نیز، هم در حاشیه اسفار
[2]و هم در نهایه الحكمه خواسته اند مطلب را طوری
تقریر كنند كه آن معیار كلی شیخ بر تقدم و تأخر زمانی هم صدق كند.
[1] - . به قول شیخ بعدا این را در غیر فضل هم به كار برده اند.
[2] - . حاشیه ایشان بعدا خواهد آمد و ما در همانجا آن را بیان می كنیم.