در اینجا مرحوم آخوند اشكالی را مطرح می كند و به جواب از آن می پردازد. این
اشكال اشكال مهمی است و علمای اصول و فقه هم آن را مطرح كرده اند
[1].
اشكال این است: میان مفهوم تقدم و مفهوم تأخر چه نسبتی است؟ همه قبول
دارند كه این دو متضایفین هستند و نیز همه قبول دارند كه المتضایفان متكافئان قوةً
و فعلاً؛ یعنی دو امر متضایف، از نظر بالقوه بودن و بالفعل بودن همدوش یكدیگرند؛
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 787
یعنی اگر یكی بالقوه است دیگری هم بالقوه است و اگر یكی بالفعل است دیگری هم
بالفعل است. همچنین المتضایفان متكافئان ذهنا و خارجا؛ یعنی از جهت ذهنی
بودن و خارجی بودن هم همدوش یكدیگرند؛ اگر یكی از آن دو ذهنی است دیگری
هم در همان مرتبه ذهنی است و اگر یكی خارجی است دیگری هم در همان مرتبه
خارجی است.
حال این مسأله به این صورت مطرح است كه شما می گویید «امشب مقدم بر
فردا شب است» ؛ آیا این حرف درست است یا درست نیست؟ معلوم است كه
درست است. پس میان امشب و فردا شب رابطه تقدم و تأخر است. حال آیا امشب،
در ظرفی كه وجود دارد مقدم بر فردا شب است یا در وقتی كه معدوم است؟ در وقتی
كه وجود دارد. در مرتبه ای كه مقدم با صفت تقدمش وجود دارد مؤخر وجود ندارد،
و در مرتبه ای كه مؤخر وجود دارد مقدم وجود ندارد، در حالی كه متقدم و متأخر
متضایفان اند و باید در همان مرتبه ای كه امشب مقدم بر فردا شب است [، فردا شب
مؤخر از امشب باشد. ] آیا امشب بالفعل مقدم است بر فردا شب یا بالقوه؟ اگر بگویید
بالفعل مقدم است، می گوییم آیا فردا شب هم بالفعل مؤخر است از امشب؟ اگر
بگویید بالفعل مؤخر است، می گوییم: وجود خود فردا شب بالقوه است، چطور
تأخرش فعلیت دارد؟ پس تأخرش هم بالقوه است. بنابراین تقدم امشب بر فردا شب
بالفعل است و تأخر فردا شب از امشب بالقوه است. پس چطور می گویید
«لمتضایفان متكافئان قوةً و فعلاً»
[2]؟
[تقدم و تأخر] مثل ابوت و بنوت است. آیا در ابوت و بنوت چیز دیگری غیر از
ذات أب و ذات ابن وجود دارد؟ نه، چیز دیگری وجود ندارد. البته در این بحثی
نیست كه در ابوت و بنوت مثل تقدم و تأخر ملاكی وجود دارد، ولی آیا ممكن است
ابوت بالفعل باشد و بنوت بالقوه؟ نه، اگر ابوت بالفعل است بنوت هم بالفعل است و
اگر ابوت بالقوه است بنوت هم بالقوه است.
پس خلاصه اگر می گویید «امشب بالفعل مقدم است بر فردا شب» فردا شب هم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 788
باید بالفعل مؤخر باشد از امشب. فردا شبی كه وجود خودش بالقوه است چگونه
می تواند بالفعل مؤخر از امشب باشد؟ ! اما اگر بگویید «امشب بالقوه مقدم بر فردا
شب است و فردا شب هم بالقوه مؤخر از امشب است» می پرسیم آیا به فعلیت
می رسد؟ لابد می گویید «به فعلیت می رسد» . فردا شب كه شد، فردا شب مؤخر از
امشب است بالفعل، آنوقت آیا امشبِ معدوم، مقدم است بالفعل بر فردا شبِ
موجود؟ !
توجه داشته باشید كه اشكال این است كه در باب زمان و زمانیات، مقدم و
مؤخر غیر قابل اجتماع اند و در ظرفی كه مقدم بالفعل است، مؤخر بالقوه است و در
ظرفی كه مؤخر بالفعل است مقدم معدوم است. از طرف دیگر تقدم و تأخر به حكم
اینكه متضایفین اند باید معیت داشته باشند. پس مقدم و مؤخر به این اعتبار كه
زمانی اند نباید معیت داشته باشند و به این اعتبار كه متضایفین اند باید معیت داشته
باشند. چگونه می توان جمع كرد میان معیتی كه لازمه تضایف بین تقدم و تأخر
است، و لا معیتی كه ذات تقدم و تأخر اقتضا می كند؟
اگر تقدم و تأخر دو صفت ذهنی بودند، یعنی اوصاف اشیاء بودند به حسب
وجود اشیاء در ذهن، معقول ثانی منطقی می شدند و اشكالی نبود. ولی اینها اوصافی
هستند به حسب حال شی ء در خارج. اگرچه این اوصاف، وجودی غیر از
موصوفاتشان ندارند، ولی این اوصاف اوصافی هستند به حسب احوال اشیاء در
خارج؛ یعنی اگر می گوییم «دیروز مقدم است بر امروز» نمی خواهیم بگوییم در ذهن
مقدم است، بلكه می خواهیم بگوییم دیروز در خارج متصف به صفت تقدم بر امروز
است. این صفت صفت عینی است. از یك طرف به حكم اینكه مقدم و مؤخرْ زمانی
هستند، غیر قابل اجتماع اند، و از طرف دیگر به حكم اینكه تقدم و تأخر متضایفین
هستند، از یكدیگر جدایی ناپذیرند.
[1] - . این اشكال در مكاسب به مناسبتی مطرح شده و محشّین به آن پرداخته اند.
[2] - . سؤال: این تقدم و تأخر ذهنی است.
استاد: اگر تقدم و تأخر ذهنی باشد، از قبیل قضایای ذهنیه می شود. آیا امشب در ذهن مقدم بر فردا
شب است و فردا شب در ذهن مؤخر از امشب است، یا در خارج؟ در خارج. وقتی در خارج باشد این اشكال وارد می شود.