مرحوم میرداماد مسبوقیت وجود شی ء به عدم دهری را مطرح كرده و فرموده عوالم
مراتبی دارند: یكی از عوالم عالم طبیعت است و دیگری عالم مافوق طبیعت كه
محیط بر عالم طبیعت است كه به آن عالم ملكوت و عالم دهر می گویند. به عالم دهر
به اعتبار آن [ظرفی ] كه برای آن فرض می شود عالم دهر گفته می شود، همان طور كه
عالم طبیعت را به اعتبار ظرفی كه برایش فرض می شود عالم زمان می گویند. بعد
ایشان می گوید: در عالم زمان هر موجودی در هر مرتبه ای كه هست آن مرتبه، مرتبه
وجودِ آن است و اشیاء دیگر در زمانهای دیگری هستند كه آن زمانها مرتبه عدم این
موجود است؛ یعنی وجود اشیاءِ دیگر راسم عدم این موجودند، در حالی كه عدم
واقعی هر چیزی همان است كه با وجودش مرتفع شده است. مثلا من در صد سال
قبل نبوده ام. حال چنین اعتبار می كنم كه صد سال قبل، ظرف عدم من بوده است، در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 812
حالی كه آن زمانی را كه ظرف عدم خودم اعتبار می كنم، درواقع ظرف وجود غیر من
بوده است. عدم من همان است كه با وجود من مرتفع شده، ولی در عین حال صادق
است كه به نحو سلب تحصیلی بگویم «لستُ موجودا فی سنة 1200» . اما
نفس الأمریت عدم من در آن سال عین نفس الأمریت [وجود] اشیاء دیگر است؛ اگر
آن اشیاء وجود نداشتند این عدم هم در آن [ظرف ] اعتبار نمی شد.
بعد ایشان گفته: چنان كه در موجودات زمانی كه هم عرض اند، در هر وجودی
عدم وجود دیگر اعتبار می شود، در وجودات طولی هم همین طور است. من در
طبیعت وجود دارم و در ماوراء طبیعت وجود ندارم. پس وجود علل ماوراء طبیعی
كه بر وجود من احاطه دارند، مرتبه عدم من است. آنها سبقی بر من دارند كه با
سبقهای دیگر متفاوت است. اسم این سبق را سبق دهری می گذاریم. پس راسم عدم
دهری من، وجود مجردات عالم دهر است، كه چون من در عالم دهر نیستم نیستی
من در عالم دهر است و چون آن عالم بر عالم طبیعت تقدم دارد، نیستی من هم بر
وجودم تقدم دارد. پس این یك نوع تقدم دیگر است.