إعلم أنّ الآن یكون له معنیان: أحدهما ما یتفرّع علی الزمان
[1]، و الثانی ما یتفرّع علیه الزمان
[2]. أما الآن بالمعنی الأول فهو حدّ و طرف للزمان المتصل، فالنظر فی كیفیة وجوده و كیفیة عدمه
[3].
أمّا كیفیة وجوده فلما
[4] علمت أنّ الزمان كمیة متصلة و كل كمیة متصلة فإنها قابلة لتقسیمات غیرمتناهیة بالقوة لا بالفعل
[5] إلّا
[6]بواحد من الأسباب الثلاثة: القطع و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 888
اختلاف العرض و الوهم، لكن حصول القطع ممتنع فی الزمان لما عرفت
[7]، فبقی الإمكان لأحد وجهین آخرین، و ذلك بموافاة الحركة أمراً دفعیاً كحد مشترك
[8] غیرمنقسم كمبدأ طلوع أو غروب
[9] و إما بحسب فرض الفارض بقوته الوهمیة.
و أما كیفیة عدمه فالكلام یستدعی تمهید قاعدة أفادها الشیخ فی الشفاء و غیره
[10] و هی أنّ وجود الشی ء الواحد الزمانی
[11] أو عدمه إما أن یكون دفعیاً
[12] بأن یحصل أو یعدم دفعة فی آن یختص به، فإن استمر كان ذلك الآن أول آنات حصول الوجود أو
العدم، و إن لم یبق كالاُمور الآنیة
[13] كان مجرد ذلك الآن لاغیر ظرف الحصول.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 889
و إمّا أن یكون تدریجیاً
[14] بأن یكون الشی ء الوحدانی له هویة اتصالیة لایمكن أن یتحصل إلّافی زمان واحد متصل علی سبیل الانطباق علیه
[15]، و یعبر عن ذلك بالحصول علی سبیل التدریج. و لایلزم
[16] أن یكون حصول ذلك الشی ء حصول أشیاء
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 890
كثیرة فی أجزاء ذلك الزمان، لأنه من حیث هویته لیس بملتئم عن أشیاء كثیرة بل هو
شی ء واحد من شأنه قبول القسمة إلی أجزاء، فهو قبل عروض القسمة لیس إلّاشیئاً
واحداً منطبقاً علی زمان واحد
[17]، و لایكون لذلك طرف یوجد هو فیه لأنّ وجوده ممتنع الحصول فی طرف زمان أو حد من حدوده بل واجب أن یحصل مقارناً لجمیع
ذلك الزمان. و أمّا بعد عروض القسمة فیكون حصول أجزائه فی أجزاء ذلك الزمان
شیئاً بعد شی ء
[18]. فهذا الحاصل أعنی مایكون له حصول واحد تدریجی، لایكون له آن ابتداء الحصول بل ظرف حصوله إنما هو الزمان لاطرفه
[19].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 891
و إمّا أن یكون زمانیاً بأن یكون حصول الوجود أو العدم فی نفس الزمان لا فی
طرفه و لا فیه علی سبیل الانطباق علیه، إذ لایكون للشی ء الحاصل هویة اتصالیة
ینطبق علی الزمان بل إنما یختص حصوله بذلك الزمان علی معنی أن لایمكن أن یوجد أو
یفرض فی ذلك الزمان آن إلّاو یكون ذلك الشی ء حاصلا فیه
[20] و لایكون
[21] لذلك الحاصل آن أول الحصول أصلا، لا طرف ذلك الزمان ولا آنٌ آخر فیه
[22].
و
[23] تقریر القول علی هذا الأسلوب مما یضمحل به كثیر من الشكوك. منها ما ذكره صاحب الملخص
[24]: إنّ وجود الشی ء بتمامه أو عدمه إمّا أن یحصل شیئاً فشیئاً فیكون فی زمان علی وجه الانطباق علیه و الانقسام
[25] إلی أجزاء حسب انقسامه، أو دفعة واحدة فیكون فی آن قطعاً و هو آن أول الحصول لوجوده أو عدمه. و كذلك نقول
[26]: وجود الشی ء أو عدمه إمّا أن یحصل دفعة فیكون فی آن هو أول الآنات لحصوله ضرورة أو لا
دفعة بل قلیلاً قلیلاً فیكون لا محالة فی زمان ینطبق علیه، فكیف یتصور هناك الواسطة
فكیف یتصور حدوث لیس له آن أول.
فإنّه مندفع بأنّ كلاًّ من هذین القسمین أعنی وجود الشی ء أو عدمه یسیراً یسیراً
و وجود الشی ء أو عدمه دفعة بمعنی الذی یحصل فی آن واحد یختص به ابتداء وجود
الشی ء أو عدمه، لیس مقابلا صریحاً للاخر و لا لازماً لمقابله، و إنّ مقابل الذی یوجد
یسیراً یسیراً، إما لایوجد یسیراً یسیراً، و هو أعم من أن یوجد مختصاً حدوثه بآن و
من أن یوجد لا كذلك، و كذا مقابل الذی یوجد مختصاً حدوثه بآن، أعم من أن یوجد
یسیراً یسیراً و من أن یوجد لاكذلك، فالواسطة محتملة و هی أن یكون الشی ء موجوداً
بتمامه فی جمیع الزمان و فی كل جزء من أجزائه و حدّ من حدوده لا علی الانطباق و
لایكون موجوداً فی مبدء ذلك الزمان
[27]. و البرهان و الفحص أوجبا وجود الواسطة فی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 892
حدوث الوجودات و كذا حال حدوث الأعدام فی الثلاث المذكور كما سنبین.
فسبیل البرهان علی
[28] تحقیق الأقسام علی سیاق ما فی
الشفاء هو أن ینظر هل الآن المشترك
[29] بین زمانین فی أحدهما الأمر بحال و فی الآخر بحال اُخری و من المعلوم أنّ الذین هما فی قوة المتناقضین أو المتقابلین یمتنع خلوّ الموضوع عنهما جمیعاً فی ذلك الآن.
ثم من الاُمور ما یحصل فی آن و یتشابه حاله فی أیّ آن فرض فی زمان وجوده، و
لایحتاج فی كونه إلی أن یطابق مدة كالمماسة و التربیع
[30] و غیر ذلك من الهیئات القارة، فما كان كذلك فالشی ء فی ذلك الآن الذی هو الفصل المشترك موصوف به.
و منها ما یقع وجوده فی الزمان الثانی وحده و الآن الفاصل بینهما لایحتمله
[31] كالحركة التی لایتشابه حالها فی آنات زمان وجودها بل یتجدد بحسبها فی كل آن قرب
جدید إلی الغایة و بعد عن المبدء
[32] و هی إنما یحصل بعد الآن الذی هو الفصل المشترك أی فی جمیع الزمان الذی بعده
[33] و فی جمیع آناته و كذلك ما لایقع إلّابالحركة كاللامماسة
[34] التی هی المفارقة بعد المماسة. فلمثل هذه الاُمور لایكون أول آنات التحقق
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 893
و إلّافإما أن یتصل ذلك الآن بالذی هو الفصل المشترك فیلزم تشافع الآنات أو
یتخلل بینهما زمان فیلزم خلوّ الشی ء فی ذلك الزمان عن الحركة و السكون و المماسة و
اللامماسة مثلا. و بالجملة الحركة التوسطیة موجودة قطعاً و لایحصل فی الآن الذی هو
طرف زمان الحركة القطعیة الحادثة، لأنّه آخر آنات السكون. و أیضاً
[35] ذلك الآن منطبق علی طرف المسافة و مبدأها فكیف یصدق أنّ المتحرك بحسب وقوعه فیه
متوسط بین مبدأ المسافة و منتهاها. و أمّا بعد ذلك الآن فلایخلو عنها آن من آنات زمان
الحركة و لا جزء من أجزائه و لایمكن أن یتلو ذلك الآن آن آخر فیقع التتالی بین
الآنات، فإذن هی موجودة فی زمان مّا و فی كل آن منه و لیس لها آن ابتداء الحصول، و
كذلك ما لایتم حصوله إلّابالحركة و لایستدعی قدراً معیناً من الحركة القطعیة
[36]. و أیضاً ما یختص وجوده بآن فقط كالاُمور الآنیة الوجود فهو إنما یعدم فی جمیع الزمان
الذی طرفه ذلك الآن و فی جمیع الآنات الذی فیه بعد ذلك الآن و لایكون لعدمه آن
أول یختص به ابتداء حصول العدم.
فإذا
[37] عرفت هذه الاُصول فلنتكلم فی كیفیة عدم الآن بل عدم كل ما ینطبق علیه. فإنّ هذا الآن أو الآنی إذا وجد فعدمه لایخلو إمّا أن یكون تدریجیاً و كان منقسماً
فیكون الآن زماناً و الآنیّ زمانیاً هذا خلف، و إن كان دفعة فإمّا أن یكون آن عدمه
مقارناً لآن وجوده و هو تتالی الآنین و ذلك ممتنع، و إمّا أن یكون متراخیاً عنه
[38] و حینئذ لایخلو إمّا أن یكون بین الآنین زمان متوسط فحینئذ یكون الآن مستمراً فی ذلك
المتوسط
[39]، و إمّا أن لایكون بینهما متوسط فیلزم تشافع الآنات. ثم الكلام فی عدم الآن الثانی كالكلام فی عدم الآن الأول، و یلزم منه تركب الزمان عن الآنات المتتالیة و الكل
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 894
محال. فالحق أنّ عدمه فی جمیع الزمان الذی بعده و هذا قسم ثالث من الحدوث و هو
صحیح.
فإن قلت: هب أنّ عدم الآن فی جمیع الزمان الذی بعده لكن لیس كلامنا فی مطلق
عدمه بل فی ابتداء عدمه، و من المعلوم أنه لیس ابتداء عدمه فی جمیع الزمان الذی بعده،
فهو إمّا أن یحصل تدریجاً أو دفعة فیعود الإشكال.
قلنا: الابتداء للشی ء له معنیان: أحدهما طرف الزمان الذی یحصل فیه ذلك
الشی ء و ثانیهما الآن الذی یحصل فیه أوّلاً. فنقول: إنّ ابتداء عدم ذلك الآن بالمعنی
الاوّل هو نفس وجود ذلك الآن و أمّا الابتداء بالمعنی الثانی فلایكون لعدمه ابتداء بهذا
المعنی، و قد عرفت أنه لایلزم أن یكون لكلّ حادث ابتداء یكون هو حاصلا فیه فإنّ
الحركة لیس لها ابتداء یكون الحركة حاصلة فیه و كذلك السكون.
و اعلم أنه یندرج فی النوع الأول أعنی مایكون حصوله دفعة الآن و جمیع الاُمور
الآنیة كالوصولات إلی حدود المسافات و الوصول إلی ما إلیه الحركة و التربیع و
التسدیس و سایر الأشكال و التّماس و انطباق إحدی الدائرتین علی الاُخری و أحد
الخطین علی الآخر، و كلّ ما یكون له ابتداء الحدوث ثم یستمر وجوده زماناً. و یقع فی
النوع الثانی أعنی الحصول التدریجی الحركات القطعیة و مقادیرها من الأزمنة، و كلّ ما
یتبعها من الهیئات الغیر القارة بالذات أو بالعرض كالأصوات و أمثالها. و یدخل فی
النوع الثالث الحركات التوسطیة و ما ینطبق علیها كحدوث الزاویة بالحركة كزاویة
المسامتة الحادثة بین خطین متطابقین موازیین لآخر یتحرك أحدهما عن الموازاة إلی
المسامتة، و كذا الانفتاق و الافتراق بین السطحین أو الخطین بالتمام و التقاطع بعد
الانطباق و حدوث اللاوصول و اللامماسة، و بالجملة كلّ ما لا یتم إلّابالحركة من غیر
أن ینقسم حصوله، و عدم الاُمور الآنیة و الأعدام الطاریة للحوادث بعد آخر آنات
وجودها و غیر ذلك مما لایكاد یحصی. فهذا كله نظر فی الآن الذی یتفرع وجوده علی
وجود الزمان و هو حدّه و طرفه الحاصل بأحد الوجهین المذكورین.
و أمّا الآن بالمعنی الآخر و هو الذی یفعل الزمان المتصل بسیلانه فتحقیق وجوده
أنا نقول: إنّ المسافة والحركة و الزمان ثلاثة أشیاء متطابقة فی جمیع ما یتعلق بوجودها
فكما یمكننا أن نفرض فی المسافة شیئاً كالنقطة یفعل المسافة بسیلانه كما یفعل النقطة
الخط بسیلانها و كذا فی الحركة فقد عرفت إنّ الأمر الوجودی التوسطی منها و هو
الكون فی الوسط بالحیثیة المذكورة یفعل بسیلانه الحركة بمعنی القطع فإذا كان كذلك
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 895
فلامحالة یكون للزمان شی ء سیّال یفعل الزمان بسیلانه یقال له الآن السیال و هو
مطابق للحركة التوسطیة. و كما أن النقطة الفاعلة غیر النقط التی هی الحدود و الأطراف
و كذا الحركة التوسطیة غیر الأكوان الدفعیة و الوصولات الآنیة فكذلك الفاعل للزمان
غیر الآن الذی یفرض فیه و اعتباره فی ذاته غیر اعتبار كونه فاعلا بحركته و سیلانه
الزمان. فتلطف فی سرّك.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 896
[1] . كه همان حد زمان باشد.
[2] . كه اصطلاحا به آن «آنِ سیّال» می گویند. یكی دو ورق بعد بحث می كنیم كه آیا «آن» به این معنا درست است یا نه؟ جلسه ی قبل عرض كردیم مرحوم آخوند در بعضی جاها این معنا را قبول كرده- مثل اینجا- و در بعضی جاها رد كرده، و شاید همان ردش درست باشد.
[3] . ایشان نیاز ندیده كه خیلی درباره ی حد بودن بحث كند، ما بحث كردیم.
[4] . این «لِما علمت» را «لَمّا علمت» هم می شود خواند، ولی علی الظاهر اگر «لمّا» بخوانیم در كلامْ جوابی برایش نیست، «لِما» هم بخوانیم عبارت خیلی نمی چسبد. به هرحال دو سه تا تشویش دیگر هم در عبارت مرحوم آخوند هست.
[5] . اینجا هم عبارت مشوش است گرچه مقصود واضح است. [می خواهد بفرماید] قابلِ تقسیمات غیرمتناهیِ بالقوه اند ولی قابل تقسیم غیرمتناهی بالفعل نیستند؛ یعنی تقسیمات بالفعل اش غیرمتناهی نیست. معنای قابلیت تقسیم غیرمتناهی- كه اینجا ذكر می كند- این است كه تقسیماتْ لایقفی است؛ یعنی به هرمقدار كه تقسیم كنیم در مرحله ی بعد باز قابلیت تقسیم هست. این به این معنا نیست كه اگر بخواهیم شی ء را دفعةً تقسیم كنیم، تقسیم می شود به ذرات نامتناهی.
[6] . در بعضی نسخه ها كلمه ی «إلّا» حذف شده، ولی باز هم عبارت مشوش است. مقصود این است كه هر امر غیرمتناهی، بالقوه قابل تقسیم است و تقسیم سه گونه است: تقسیم فكّی و قطعی كه همان تقسیم عینی است، تقسیم وهمی كه همان تقسیم ذهنی محض است، و تقسیم عَرَضی كه تقسیم ذهنی است به اعتبار عرضی كه در خارج وجود دارد. زمان هم مثل هر كمیت دیگری قابلیت این تقسیمها را دارد، الّا تقسیم فكی. اینجا عبارت، درست مطلب را نمی فهماند ولی مقصود واضح است.
[7] . از این سه قسم، تقسیم فكی و قطعی، در زمان محال است ولی در غیرزمان محال نیست. ما برای این محال بودن وجهی گفتیم كه از دو وجهی كه حاجی اینجا ذكر كرده است، بهتر است. این «لِما عرفت» اشاره به همان وجهی است كه ما از خارج عرض كردیم؛ یعنی اصلا محال است كه زمان بدایت و نهایت داشته باشد. اگر بخواهیم زمان را دو تكه كنیم، یعنی اگر یك قدرتی بخواهد در خارج زمان را دو قسمت كند به گونه ای كه ماضی و مستقبلش از یكدیگر جدا بشود، حاجی می گوید «از آن جهت محال است كه مستلزم این است كه حركت فلك متوقف بشود و خرق فلك لازم می آید» ، ولی ما گفتیم حتی اگر زمان را از فلك انتزاع نكنیم، اگر بخواهیم آن را به تقسیم فكی تقسیم كنیم معنایش این است كه زمان نهایت پیدا كند و بعد از نو شروع شود و برای زمان ابتدا و نهایت- به این معنا- محال است. لذا مرحوم آخوند هم می گوید: «لما عرفت» . همین «لما عرفت» درست تر است از آنچه حاجی گفته اند.
[8] . در بعضی نسخه ها عبارت این گونه است: «كحدّ مشترك حدّا مشتركاً» كه غلط است. در نسخه های چاپ سنگی هم نوشته اند: «حداً مشتركاً» زائد است.
[9] . یعنی مثل اینكه ما زمان یومیه را به روز و شب تقسیم كنیم، كه این روز و شب بودن به اعتبار طلوع و غروب خورشید است و طلوع و غروب خورشید، به معنای دقیق امری آنی می باشند. بنابراین زمان را به روز و شب تقسیم می كنیم به حَسَب امری دیگر.
[10] . عرض كردیم در اشارات هم ذكر كرده است.
[11] . گفتیم «زمانی» در اینجا در مقابل آنی نیست، بلكه در مقابل لا زمان یعنی ماوراءالطبیعه است.
[13] . مثل همان شی ء متحرك كه گفتیم در هر «آن» در یك مكان است؛ یعنی در آنِ دوم دیگر در مكانی كه در آنِ اول بود نیست.
[14] . این هم باز دو قسم می شود و مجموعا سه قسم داریم. البته شیخ قسم اول و دوم و سوم نمی گوید، ولی این سه قسم از مجموع كلامش به دست می آید.
[15] . مثل خطی كه با پرگار به وجود می آید، یا اصلا مطلق حركات قطعیه.
[16] . می گوید یك وقت این طور خیال نكنید- همان گونه كه متكلمین و احیانا بعضی متجددین فكر می كنند- كه معنای اینكه یك شی ء تدریجا وجود پیدا می كند این است كه این شی ء مجموع وجودات است- نه وجود واحد- و دارای اجزاء بالفعل است و هر جزئش در جزء بالفعلی از زمان وجود پیدا می كند. نه، اگر ما می گوییم «زمان جزء دارد» یعنی ما برایش اعتبار می كنیم. این شی ء را هم اگر می گوییم جزء دارد، یعنی قابلیت اعتبار اجزاء دارد، نه اینكه این شی ء الان بالفعل دارای اجزائی است و زمان هم بالفعل دارای اجزائی است و هر جزء بالفعل این در یك جزء بالفعل آن واقع می شود. متكلمین اغلب در باب حركت می گفتند «حركت تجدّد اكوان است» . آنها چون براساس جزء لایتجزی فكر می كنند همیشه این طور می گویند: «مسافتْ مجموع نقاط است، زمان هم مجموع نقاط است و حركت هم مجموع اكوان است نه یك كون واحد؛ این شی ء در آنِ اول در جزء اول از مسافت وجودی دارد، در آنِ دوم در جزء دوم وجود دیگری دارد، ولی آن جزء اول مسافت جزء لایتجزی است و آن جزء اول زمان هم جزء لایتجزی است و حركتْ مجموعی از وجودات در مجموعی از مسافات در مجموعی از زمانهاست. پس خودِ حركت مجموعی از وجودات است (نه وجود واحد قابل تقسیم و ممتد) كه هركدام بسیط و غیرقابل امتداد است، در جزئی از مسافت كه لایتجزی است و امتداد ندارد، در جزئی از زمان كه امتداد ندارد (یعنی همان «آن» به معنای اول كه فلاسفه قبول ندارند) » .
شیخ برای رفع این اشتباه می گوید: اگر ما می گوییم «شی ء تدریجی الوجود اجزائش بر اجزاء زمان منطبق است» خیال نكنید زمان اجزاء بالفعل دارد این هم اجزاء بالفعل دارد و اجزاء بالفعل آن بر اجزاء بالفعل این منطبق است! نه، این یك متصل واحد است كه قابلیت اعتبار اجزاء دارد.
سؤال: زمان مقدار حركت است و حركت هم قرار ندارد، هردو غیرقارند. حركت منعدم می شود كما اینكه زمان منعدم می شود.
استاد: این، خصلت زمان است. مكرر گفته ایم كه انعدامْ نسبی است. «این شی ء معدوم می شود» آیا به این معناست كه شیئی كه موجود شده، در ظرفی كه وجود پیدا كرده معدوم می شود؟ ! این كه انقلاب شی ء عما هو علیه است و محال است. یا اینكه «معدوم می شود» یعنی در ظرف بعد معدوم است و ظرف بَعد ظرف وجود آن نیست. زمان، هم معدوم نمی شود هم معدوم می شود. هر مرتبه از زمان را اگر می گوییم معدوم می شود، یعنی در مرتبه ای كه مرتبه ی قطعه ی دیگر از زمان است وجود ندارد. «معدوم می شود» مجاز است و در واقع مقصود این است: معدوم است در مرتبه ی دیگر. هیچ چیز در مرتبه ی خودش معدوم نمی شود. عینا مثل این است كه بگوییم این سطح هیچ مرتبه اش در مرتبه ی دیگر وجود ندارد بلكه هر مرتبه در مرتبه ی دیگر معدوم است. ولی هیچ مرتبه ای در مرتبه ی خودش معدوم نیست. زمان بُعد دیگری است كه وقتی خود این بُعد را در نظر بگیریم یك كشش است كه هر جزئش محال است در مرتبه ی خودش معدوم شود؛ چون اگر در مرتبه ی خودش معدوم شود انقلاب شی ء عما هو علیه می شود. معنای معدومیت هر مرتبه از زمان این است كه مرتبه ی بعد مرتبه ی وجودش نیست. اصلا این مرتبه در مرتبه ی بعد نیست كه عدم عارضش شود. پس «معدوم می شود» مجاز است.
معنای حرف فلاسفه كه می گویند «هیچ موجودی معدوم نمی شود» همین است. اما این كه فیلسوف می گوید «هیچ موجودی معدوم نمی شود» غیر از این است كه یك طبیعی دان می گوید هیچ موجودی معدوم نمی شود. فیلسوف مراتب وجود را می شناسد و می گوید: «هرچه در هر مرتبه ای وجود دارد اگر در مرتبه ی بعد وجود ندارد، این، معدوم شدن نیست، بلكه مرتبه ی بعد مرتبه ی وجودش نیست، نه اینكه در مرتبه ی بعد بر آن وجود فنا عارض شده و معدوم شده است» . ولی طبیعی دان وقتی می گوید «موجود معدوم نمی شود» نظرش سطحی است و خیال می كند همان كه در مرتبه ی قبل وجود داشته در مرتبه ی بعد هم وجود دارد و إلی الابد وجود دارد. پس «موجود معدوم نمی شود» در دید فیلسوف یك معنا دارد و در دید غیرفیلسوف معنایی دیگر.
خلاصه این «و لایلزم. . . » می خواهد بگوید: این اشتباه متكلمین گریبانتان را نگیرد كما اینكه گریبان همه ی دنیا را گرفته. اگر ما می گوییم «جزء» به معنای این است كه متصل واحدْ قابل اعتبار جزئیت است، نه اینكه واقعا جزء بالفعل وجود دارد.
[17] . بعد از قسمت هم فقط اعتبارش فرق می كند.
[18] . یعنی بعد از اینكه كثرت را در زمان اعتبار كردیم، در خود این [شی ء] هم كثرت را اعتبار می كنیم و بعد می گوییم هر جزء این در جزئی از آن است. یعنی تمام وجودش در تمام این زمان است.
[19] . یعنی نگویید این اول در یك «آن» وجود پیدا كرده است. در واقع طرف این با طرف زمان منطبق است، نه خودش و نه جزئش با طرف زمان.
[20] . یعنی این شی ء به صورت یك امر بسیط سیّال در همه ی زمان وجود دارد.
[21] . این هم مثل زمانیِ علی وجه الانطباق، آنِ اول ندارد.
[22] . اگر هم وسطش را می گوییم آن «آنِ» اعتباری است.
[23] . حرف شیخ تمام شد، از اینجا كلام مرحوم آخوند است.
[25] . این عبارت نارساست. اگر می گفت «و یقبل الانقسام» بهتر بود. باید خود ملخّص را دید.
[26] . یعنی به عبارت دیگر.
[27] . یعنی ابتدای وجود ندارد.
[28] . «إلی» باشد بهتر است. اگر جار و مجرور را به «برهان» متعلق بدانیم باید «علی» باشد و اگر به «سبیل» متعلق بدانیم باید «إلی» باشد.
[29] . اینجا عبارت ناقص است و حاجی هم در حاشیه متعرض است. اگر عبارت این طور می بود درست بود: «هو أن ینظر فی الآن المشترك» ؛ چون اگر «هل» باشد استفهامی است كه مبتدا دارد ولی خبر ندارد. عبارت ناقص است ولی مقصود معلوم است.
[30] . تربیع یعنی مربع شدن. مثلا شكلی داریم كه غیرمربع است و می خواهیم آن را مربع كنیم. این مربع شدنش در یك آن پیدا می شود. این طور نیست كه تدریجا مربع شود. تا وقتی كه این خطها را به حال حركت در می آوریم هنوز مربع نیست، در آنِ آخر كه نهایت حركت ماست حصول مربعیت هم هست.
[31] . وجودش در زمان دوم هست ولی در «آن» نمی تواند وجود داشته باشد؛ چون از قبیل حركت است و حركت نمی تواند در «آن» باشد.
[32] . كه همان حركت توسطی باشد.
[33] . یعنی نمی تواند در خود آن «آن» باشد؛ چون اگر حركتش در «آن» باشد محال است، پس در جمیع زمان بعد است.
[34] . حدوث لامماسه نمی تواند در «آن» باشد؛ چون لامماسه با حركت و تدریجا پیدا می شود. (البته گفتیم كه اینها امور اعتباری است و نمی شود آنها را ملاك قرار داد. ) آغاز لامماسه نمی تواند آنِ حصول داشته باشد؛ چون امری است كه تابع حركت است و همان طور كه وجود حركت نمی تواند در «آن» باشد وجود مایحصل بالحركة هم نمی تواند در «آن» باشد.
[35] . این حرف خوبی است. اگر حركت توسطی وجود داشته باشد نمی تواند در «آن» باشد. می گوید تعریف حركت توسطیه این است: كون الشی ء متوسطاً بین المبدأ و المنتهی. آنوقت آیا در خود مبدأ می توان گفت كه شی ء بین المبدأ و المنتهی است؟ ! بنابراین مبدأ، ظرف حركت توسطی نیست.
[36] . همان طور كه خودِ حركت توسطی این طور است، كل ما لایتم حصوله الّا بالحركة كه مقدار هم نداشته باشد (چون اگر مقدار داشته باشد منطبق بر حركت قطعیه می شود) مثل لامماسه و عدم «آن» و عدم آنی، همه از این قبیل است.
[37] . همه ی بحثها برای این بود كه ثابت كنیم عدم «آن» امری است زمانی دفعی الوجود نه تدریجی الوجود، و در عین اینكه زمانی است آنِ ابتدا هم ندارد.
[38] . اگر متراخی باشد پس «آن» در یك زمانی وجود پیدا كرده و یك زمانی هم گذشته كه این زمان نه زمانِ خود «آن» است و نه زمان عدم «آن» ، این ارتفاع نقیضین است.
[39] . پس «آن» زمانی است.