اعلم أنّ القول فی عدم الحركة القطعیة و الزمان الذی ینطبق علیها لایخلو عن إشكال.
فمنهم من ذهب إلی أنها
[1] و كذا ما یطابقها من الزمان ینعدم فی غیر ذلك الزمان أزلاً و أبداً
[2] قائلا إنّ معنی عدم الحركة أنّ وجودها یختص بقطعة من الزمان و لایوجد فی غیرها فیكون فی غیر ذلك الزمان معدومة أزلاً و أبداً
[3].
و فیه بحث أمّا أولاً فلأنّ الكلام فی زوالها أی طریان عدمها و نحو حدوث ذلك
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 897
العدم
[4] فلایصح القول بأنّ ذلك فی الأزل و الأبد
[5].
و أمّا ثانیاً فإنّ العدم و الوجود متقابلان لایخلو الموضوع عنهما و لا أیضاً یجتمعان
فی شی ء واحد فإذا قلنا إنّ هذا تدریجی الوجود و أنّ وجوده یحصل شیئاً فشیئاً فكلّ
جزء
[6] حصل منه بطل العدم الذی بازائه و لم یرتفع به عدم جزء آخر
[7] حتی وجد ذلك الجزء
[8] أیضاً و ارتفع بوجوده عدمه خاصة لاعدم جزء آخر
[9] بل عدم الجزء الذی غیره ثابت عند وجود هذا الجزء و هكذا.
فعلم أنّ الشی ء التدریجی كما أنّ وجوده تدریجی كذلك عدمه تدریجی. ألا تری
[10] أنّه وقع الاستدلال علی أنّ عدم الآن لیس تدریجیاً و إلّالكان وجوده تدریجیاً
[11]، فكذلك حكم العكس. فظهر من هذا أنّ وجود الشی ء إذا كان تدریجیاً كان عدمه أیضاً
كذلك. فوقع الإشكال و احتیج إلی تدقیق نظر، فنقول: أولاً یجب أن یعلم أنّ الحركة و
الزمان من الاُمور الضعیفة الوجود
[12] بل الذی یحصل بالحركة كالزمانی من أفراد المقولة
[13] كالسواد المتدرج و الكم المتزید فیه و غیرهما وجوده الزمانی ضعیف مختلط
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 898
بالعدم. فكما أنّ وجوده علی هذا الوجه تدریجی فكذلك عدمه، فزمان وجوده زمان
عدمه
[14].
فإذا علمت ما ذكرناه فاعلم أنّ الحركة لها اعتباران: أحدهما اعتبار أنّها خروج
شی ء آخر من القوّة إلی الفعل یسیراً یسیراً
[15] فالمنظور إلیه حال تلك المقولة و نحو وجودها التدریجی
[16].
و الثانی اعتبار الحركة فی نفسها
[17] و النظر فی نحو وجودها و هو غیر النظر فی نحو وجود المقولة و الشی ء الزمانی التدریجی
[18]. و الحركة بهذا الاعتبار و فی هذا النظر لیس وجودها تدریجیاً حتی یكون عدمها تدریجیاً أیضاً، بل هی بهذا الاعتبار دفعیة الوجود
و لها ماهیة هی تدریج شی ء آخر و لیست تدریجاً لنفسها
[19]، فإنّ وقوع الحركة فی الحركة محال كما مرّ
[20]، و كذا حكم الزمان فإنّه مقدار حصول الشی ء تدریجاً و لیس
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 899
مقداراً لنفسه
[21] و لا مقداراً لماهیة كون الشی ء تدریجی الوجود
[22] و معناه
[23]. ففی كلّ من الحركة و الزمان و ما یجری مجراهما یعقل وجودان وعدمان؛ أما الوجودان فأحدهما
نفس الوجود الذی یحصل بالتدریج
[24]، و ثانیهما وجود نفس التدریج
[25] أو وجود الشی ء المأخوذ مع صفة التدریج علی قیاس الكلی المنطقی و العقلی
[26]، و الأوّل تدریجی و الثانی دفعی. و بهذا الاعتبار حكم بأنّ الحركة وجودها فی الذهن
[27]. و أمّا العدمان فعدم هو جزء حصول الأمر التدریجی
[28] و عدم عارض له بما هو كذلك
[29].
فقد خرج من هذا التفصیل أنّ من قال زمان وجود الحركة بعینه زمان عدمها، فقد
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 900
قال صواباً، ومن قال زمان عدمها غیر زمان وجودها و زمان حدوث عدمها بعد زمان
وجودها، فلم یقل خطاءً أیضاً
[30].
و أعلم أنّه قد ذكر الشیخ فی مثل هذا المقام قوله: و أنت تعلم أنه لیس للمتحرك و
الساكن و المتكوّن و الفاسد أوّلٌ هو متحرّك فیه أو ساكن أو متكوّن أو فاسد
[31]، إذ
[32] الزمان منقسم بالقوة إلی غیر النهایة.
و اعترض علیه صاحب
الملخص و قال: أمّا أنّه لیس للمتحرّك و الساكن أوّل
یكون فیه متحرّكاً أو ساكناً، فهو حق. و أمّا أنّه لیس للمتكون أو الفاسد أول آن یكون
فاسداً أو متكوناً، فلیس كذلك فإنّ الكون و الفساد إنّما یكون بحدوث الصورة و
عدمها، و الشیخ
[33] معترف بأنّ حدوث الصورة و عدمها یكون دفعة و فی الآن. فهذا الكلام لیس علی ما ینبغی.
أقول: أمّا الكون فهو كما نقله عن الشیخ بأنّ حصوله دفعی
[34]. و أمّا الفساد فلم یثبت نقل كونه دفعیاً عنه
[35]، بل لابد لمن ذهب إلی أنّ الأكوان الصوریة دفعیات أن یكون فسادها عنده من الحوادث التی لا أوّل لحدوثها فیكون من القسم الذی هو واسطة بین
الدفعی و التدریجی
[36] و
[37].
لكنّ الحق عندنا أنّ الكون و الفساد كلاهما مما یقع تدریجاً
[38]، و إلّافیلزم خلوّ
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 901
الهیولی عن الصورة. فإنّ الماء إذا صار هواءاً لم یجز حصول الهوائیة مادام كونه ماءاً، و لا
فی آن هو آخر زمان المائیة
[39] بل فی آن غیر ذلك الآن. فیلزم إما تتالی الآنین و هو محال، و إما تعرّی المادة عنهما جمیعاً و هو الذی ادعیناه
[40].
و لعل الشیخ قد أنطقه اللّه بالحق حیث دلّ كلامه بأنّ كلا منهما یوجد فی زمان
منقسم بالقوّة إلی غیر النهایة
[41].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 902
[1] . یعنی خودِ حركت قطعی.
[2] . یعنی عدمش دو عدم است: یكی عدم سابق و دیگری عدم لاحق. آن بحثی كه در اصول در باب استصحاب مطرح است كه «آیا استصحاب عدم ازلی به حركت توسطی می خورد یا به حركت قطعی؟ » به اینجا خیلی مربوط می شود.
[3] . یعنی حركت قطعی عدم ازلی و عدم ابدی دارد. بنابراین در باب استصحاب می توان چنین عدم ازلی ای را استصحاب كرد. (البته در ادله ی شرعیه هیچ گاه بحثی از حركت قطعیه یا توسطیه نشده، ما فرض می كنیم. ) ولی اگر گفتیم عدم حركت قطعی همان است كه با آن همزمان است و عدم ازلی عدم حركت توسطی است كه امری است اعتباری، [دیگر استصحاب عدم ازلی حركت قطعی معنا ندارد. ]
[4] . یعنی: نه در مطلق عدم.
[5] . چون عدم طاری در ازل و ابد نیست.
[6] . مكرر گفته ایم كه این جزء، جزء اعتباری است و بالفعل نیست بلكه جزء بالقوه است.
[7] . بلكه به آن، عدم خودش مرتفع می شود، ولی قبل از وجودش عدم خودش بوده است و بعد از وجودش هم باز عدم خودش است.
[9] . كسی كه می گوید «این [حركت ] عدم ازلی دارد و عدم ابدی» كأنّه این طور خیال كرده كه در حركت قطعی همین قدر كه یك جزء از آن وجود پیدا كند عدم آن منتفی شده است و وقتی كه به پایان برسد عدمش شروع می شود. ایشان می گوید: این طور نیست، بلكه هر جزئی كه وجود پیدا می كند طارد عدم كل نیست، بلكه فقط طارد عدم خودش است.
[10] . می فرماید: ما قبلا گفتیم اگر عدم «آن» تدریجی باشد باید وجودش هم تدریجی باشد. چون «آن» خودش غیرتدریجی است پس عدمش هم نمی تواند تدریجی باشد.
[11] . اینجا عبارت نقص دارد. باید این طور باشد: «ألا تری أنّه وقع الاستدلال علی أنّ عدم الآن لیس تدریجیاً بأنّه لو كان عدم الآن تدریجیاً لكان وجوده تدریجیاً» .
[12] . اموری كه [در آنها] وجود و عدم اینقدر در یكدیگر تشابك پیدا می كنند ضعیفةالوجودند؛ چون هرچه وجود كاملتر باشد أشد است و هرچه عدم بیشتر در آن نفوذ داشته باشد اضعف است.
[13] . یعنی نه تنها خود حركت از امور ضعیفةالوجود است، هرچه هم كه با حركت وجود پیدا می كند این گونه است؛ مثل مقولاتی كه حركت در آنها واقع می شود.
[14] . با اینكه در اول گفتند «و اما ثانیا فإنّ العدم و الوجود متقابلان لایخلو الموضوع عنهما و لا ایضا یجتمعان فی شی ء واحد» در عین حال اینجا می گویند: «فزمان وجوده زمان عدمه» . این برای این است كه آنجا كه گفتند «لایجتمعان» ، آن عدم واقعی وعدم بدیل را می گویند، ولی اینجا كه می گویند «یجتمعان» عدم بدیل را نمی گویند، بلكه عدم مجامع مقصود است. (البته در اینجا «عدم مجامع» نباید تعبیر كرد؛ اینها «عدم مجامع» را در معنی «امكان» می گویند. )
[15] . یعنی در آنجا كه ما حركت را مستقل در نظر نگرفته ایم، بلكه آن شیئی كه حركت در آن است را در نظر گرفته ایم كه در واقع حركت با آن اتحاد وجود دارد؛ مثل اینكه در حدوث، نظرمان به حادث باشد نه به خود حدوث.
[16] . به این معناست كه وجود تدریجی است، عدم هم تدریجی است.
[17] . كه این اعتبار اعتبار نفس الامری نیست؛ یعنی واقعا نمی شود حركت را از آن چیزی كه حركت در آن واقع می شود جدا و به صورت امر مستقل حساب كرد؛ اگر آن را امر مستقل اعتبار كنیم قهرا شكلش چیز دیگری می شود.
[18] . این را هم توجه داشته باشید كه قبلا گفتیم وجود واقعی حركت غیر از وجود مقوله و زمان نیست؛ پس این یك وجود مستقل اعتباری است.
[19] . حاجی اینجا خودش را به زحمت انداخته است كه پس این كه شما در گذشته گفتید «حركت دفعی نیست و ابتدا ندارد» چه می شود؟ اشكال حاجی وارد نیست. اولا برای اینكه در آنجا گفتند دفعی است، نگفتند آنی است. گویا حاجی میان دفعی و آنی اشتباه كرده. و ثانیا در آنجا كه بحث روی حركت بود به اعتبار این بود كه حركت با ما فیه الحركة یكی است، ولی اینجا اعتبارْ اعتبار مستقل بودن حركت است و این، اعتباری است كه واقعیت و نفس الامریت ندارد.
[20] . می گوید: اگر ما بگوییم تدریج هم تدریجا وجود پیدا می كند معنایش این است كه حركت در حركت وجود پیدا می كند، و ما قبلا گفته ایم كه حركت در حركت محال است.
اینجا آقای طباطبایی حاشیه ای دارند روی مبنایی كه در باب «حركت در حركت» دارند كه حركت در حركت محال نیست و ممكن است. ولی حق این است كه آن حركت در حركتی كه ایشان آن را ممكن می دانند غیر از این حركت در حركتی است كه اینجا آخوند محال می داند. این بحث در مرحله ی بعد خواهد آمد.
[21] . زمان مقدار است. آیا مقدار خودش است یا مقدار چیز دیگر؟ مقدار حركت است. بعد از آنكه خودش را مقدار در نظر گرفتیم، دیگر مقدار مقدار خودش نیست.
[22] . زمان نه مقدار خودش است نه مقدار آن چیزی كه تدریجی الوجود است كه همان چیزی است كه حركت در آن واقع می شود.
[23] . این كلمه ی «معناه» اینجا زائد است.
[24] . كه عدمش هم تدریجی است.
[25] . كه این یك وجود انتزاعی است.
[26] . یك وقت می گوییم «وجود تدریج» ، و یك وقت می گوییم «وجود آن شی ء با صفت تدریج» . نظیر فرق میان كلی طبیعی و كلی منطقی و كلی عقلی. یك وقت شما طبیعت را در نظر می گیرید، یك وقت كلیت را در نظر می گیرید. اگر طبیعت را در نظر بگیرید می شود كلی طبیعی، اگر كلیت را در نظر بگیرید می شود كلی منطقی، و اگر طبیعت به قید كلیت را در نظر بگیرید می شود كلی عقلی. در اینجا هم این طور است. یك وقت شما آن شیئی را كه حركت در آن واقع می شود در نظر می گیرید، یعنی آن شیئی كه وجود آن تدریجی است، یك وقت تدریج را در نظر می گیرید، و یك وقت آن شی ء با صفت تدریج را در نظر می گیرید. این در مقام تنظیر است.
[27] . اصل حرف این است. به این اعتبار حركت وجودش در ذهن است؛ مثل حدوث كه اگر آن را مستقل از حادث در نظر بگیریم یك امر ذهنی و انتزاع ذهنی است.
[28] . یك عدمی داریم كه هو جزءُ حصول الامر التدریجی. «جزء حصول امر تدریجی است» یعنی همان طور كه وجود تدریجی اعتبار می شود این هم جزءاً فجزءاً اعتبار می شود.
[29] . یعنی عدم نفس تدریج.
[30] . یعنی او هم اشتباه نكرده، به این اعتبار كه خود تدریج را در نظر گرفته نه آن شیئی كه متدرج الوجود است.
[31] . گفتیم «اول ندارد» یعنی ابتدای به یك معنا از دو معنایی كه در گذشته گفتیم، ندارد.
[32] . این تعلیل اگر بخواهد معنی داشته باشد باید این گونه باشد: إذ كل من الحركة و السكون و التكون و الفساد یوجد فی الزمان و الزمان منقسم بالقوة الی غیر النهایة. اگر این طور بگوییم قهرا حرفی است برخلاف آنچه شیخ در جاهای دیگر گفته است.
[33] . یعنی شیخ كه به تبع ارسطو قائل به كون و فساد است.
[34] . یعنی ایرادش در باب «كون» وارد است و شیخ هم تصریح می كند كه تكونها دفعی است.
[35] . یعنی اما شیخ در باب «فساد» تصریح نكرده به دفعی بودن، بلكه بنا بر مبنای خود شیخ كه هر امر دفعی عدمش زمانی است، باید شیخ فساد را زمانی بداند، چون «فساد» عدم كون است.
[36] . از قبیل حركت توسطی.
[37] . پس نیمی از ایراد فخر رازی وارد است و نیم دیگر وارد نیست.
[38] . یعنی اصلا كون و فساد محال است كه دفعی باشند، همه ی كون و فسادها باید تدریجی باشند؛ یعنی همه باید از نوع حركت باشند.
[39] . در هردو، اجتماع شبه ضدین لازم می آید.
[40] . كه این را هم خود شیخ و امثال او محال می دانند.
[41] . البته در تعبیر شیخ این نبود كه «كل منهما یوجد فی زمان منقسم بالقوة إلی غیر النهایة» ، بلكه این بود كه «إذ الزمان منقسم بالقوة إلی غیر النهایة» ، ولی ما گفتیم اگر كلام بخواهد معنی داشته باشد باید چیزی در تقدیر بگیریم: إذ كل من الحركة و السكون و الكون و الفساد یوجد فی الزمان، و كل ما یوجد فی الزمان منقسم بالقوة إلی غیرالنهایة.