كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِینَةٌهرنفسی، هر جانی، هر روحی، هر انسانی در گرو كسب و اكتسابات
خودش است. اكتسابات یعنی عمل. عمل را قرآن با تعبیرات مختلف نام می برد. یكی از بهترین و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 134
زیباترین و پر معنی ترین تعبیرات قرآن در مورد عمل این است كه از عمل به «كسب» یا «اكتساب»
تعبیر می كند. این بر اساس- به اصطلاح امروز- یك فلسفه فوق العاده دقیق است. معمولاً انسانها
عمل و كار را یك امر عَرَضی و زود گذر و خیلی سطحی می بینند: من من هستم، فلان كار را
می كنم [و تأثیری در من ندارد. ] فلان كار خوب را می كنم، یك امر زود گذری است و رفته است.
فلان كار بد را می كنم، یك امر زود گذر دیگری است، رفته و تمام شده است. ولی من هستم كه از
میان این كارها و اعمال خودم می گذرم و عبور می كنم. هیچ وقت انسان فكر نمی كند كه هر عملی،
هر كاری برای انسان كسب است یعنی چیزی را به دست آورده و چیزی بر او افزوده شده است. با
كار، انسان چیزی می دهد و آن این است كه انرژی مصرف می كند. انسان خیال می كند فقط مصرف
می كند و چیزی نمی گیرد. ولی این از اصول معارف قرآن است كه انسان با عمل خودش همیشه
چیزی به دست می آورد.
این از مسائلی است كه در فلسفه جدید بالخصوص (در فلسفه قدیم هم كم و بیش مطرح
بوده) و بویژه در عصر ما در این یك قرن اخیر خیلی بیشتر مطرح است كه آن را «فلسفه عمل»
می نامند. فلسفه عمل معانی متعددی دارد. آن اوج فلسفه عمل همین است كه كار نقش سازندگی
در انسان دارد یعنی انسان را كار او می سازد. هر نوع كاری كه انسان انجام بدهد، به همان گونه
ساخته می شود. یعنی كار یك امر زود گذر و بی اثر نیست. در هر كاری انسان چیزی به دست
می آورد، حال یا خوب یا بد. آن كه عمل صالح می كند با كار خود خودش را صالح می سازد و آن
كه عمل طالح می كند با عمل طالح خود خودش را طالح می كند. عمل نقش سازندگی دارد، انسان
را مثل خودش می كند. عمل خوب آدم را خوب می كند، عمل بد آدم را بد می كند.
قرآن می فرماید هر انسانی به موجب آنچه كسب می كند یا با آنچه كسب می كند (یعنی همان
عمل خودش) رهین است یعنی در گرو است، یعنی هر انسانی در گرو عمل خودش است؛ هر
كسی هست و عمل خودش، تمام سرنوشتش را همان عملش تعیین می كند. انسان در اختیار عمل
خود است. اینجا تعبیر «رهن» و «گرو» دارد. معمولاً گرو را در جایی می گویند كه انسان تعهدی
دارد و برای اینكه تعهدش را انجام بدهد خودش را یا مالی از او را گرو نگه می دارند؛ یعنی
وظیفه ای، مسئولیتی، عهده ای دارد كه باید آن را انجام بدهد. انسان در گرو عمل صالح است یعنی
انسان وظیفه و مسئولیت دارد كه ایمانش ایمان پاك باشد و عملش عمل پاك. ایمان پاك و عمل
پاك به انسان آزادی می دهد، انسان را از گرو آزاد می كند. ولی عمل بد، انسان را در قید و بند گرو
نگه می دارد. پس هر كسی در گرو عمل خودش است، یعنی عملْ انسان را محدود می كند، به زندان
می برد، گرفتار می كند كه آدم خودش اختیار خودش را ندارد. اگر انسان خانه ای در گرو داشته
باشد او دیگر خودش اختیار كامل این خانه را ندارد، در اختیار او نیست كه این خانه را بفروشد یا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 135
هر تصرفی بكند. چون در گرو دیگری است، بدون اجازه آن دیگری و بدون رضای او نمی شود
[در آن تصرف كرد، ] مگر برود آن را از گرو بیرون بیاورد و آزاد كند. ولی آن خانه ای كه در گرو
نیست آزاد است.
حالا اگر كسی خودش در گرو باشد این دیگر بدترین شكل گرو است كه انسان خودش را
گرو بدهد. قرآن می گوید كه انسانها دو گروهند: بعضی در گرو كسبهای خودشان هستند، آنها كه
اعمالشان فقط اعمال سیّئ و بد و گناه است؛ و گروه دیگری آزادند، عمل آنها به آنان آزادی
می دهد، و آنها كسانی هستند كه ایمانشان ایمان پاك است و عملشان صالح.