عیبها و نقصها در دو جهت خلاصه می شود. یكی همین كه عرض كردم: انسان با یكی از
استعدادهای خودش آنچنان عمل كند كه سبب بطلان استعدادهای دیگر گردد، مثلاً بشود
شكم پرست. وقتی شد شكم پرست، یعنی همه استعدادهای دیگر كه در انسان هست: خداپرستی،
خدادوستی، حق پرستی فدای این استعداد بشود. جهت دیگر، مسئله حقوق انسانهای دیگر است.
انسان همین طور كه از نظر درون خودش و اخلاق خودش یك حدی دارد و باید اعتدال را
رعایت كند و اگر زیاده روی كند سایر استعدادهای خودش را از بین برده و تلف كرده است، از نظر
اجتماع هم حدودی دارد: این تنها من نیستم كه باید از مواهب اجتماع استفاده كنم، دیگران هم عینا
مانند من هستند. اگر كاری سبب شود كه به حقوق دیگران تجاوز شود باز بد است و این هم ناشی
از این است كه من می خواهم بروم جلو به قیمت اینكه او عقب بماند، وقتی او عقب ماند او هم
می زند تو سر یكی دیگر و او هم می زند تو سر یكی دیگر، در آخرش تو خودت هم كه
می خواستی جلو بروی جلو نرفته ای. پس مسئله دوم حقوق جامعه است.
به عبارت دیگر دو مسئله وجود دارد: حقوق اعضا و جوارح خود انسان [و حقوق جامعه. ]
هر لذتی كه سبب پایمال شدن حقوق اعضا و جوارح و غرایز و استعدادهای دیگر انسان بشود تا
آنجا كه سبب تضییع آن حقوق شده است بد است. پیغمبر صلی الله علیه و آله می گوید: اگر خداپرستی تو سبب
شود كه حق بدنت ضایع شود درست نیست. نه فقط بدن نباید حق روح را ضایع كند، روح هم
نباید حق بدن را ضایع كند. به این می گویند حكمت. به رسول اكرم گفتند: یا رسولَ اللّه! عده ای از
اصحاب شما تارك دنیا شده اند، زن و بچه و همه كارها را رها كرده اند و كارشان فقط نماز است و
روزه و عبادت و شب زنده داری. اینها را طلبید، فرمود: دین من دین این حرفها نیست. همه ائمه ما
این جمله را گفته اند كه بدنت هم به تو حقی دارد. خیلی حرف عجیبی است! می گوید این بدنت،
این قوا، همین استعدادهای جسمانی هم حقی و حظّی دارند، تو مدیون حقوق آنها هستی. این
چشم هم در دنیا حقی دارد، باید ببیند، اگر شما نگذاری چشم در اندازه حق خودش از حق خود
استفاده كند مدیون همین عضو خودت هستی.
در كافی روایت خیلی مفصلی است راجع به حقوق اعضا، در بابی تحت این عنوان كه هر
عضوی از اعضای انسان به گردن انسان حقی دارد و حدی. از حدش نباید تجاوز كند، ولی حقش
را هم باید به او داد. [همین طور است درباره حقوق جامعه. اگر لذتی موجب تضییع حقوق جامعه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 209
شود، تا آنجا كه این حقوق را پایمال كرده است بد است. ]