`وَ اُذْكُرِ اِسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِیلاً. `وَ مِنَ اَللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً. `إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ اَلْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلاً [1].

این چند آیه- كه تا آخر این سوره مباركه نُه آیه است- یك فراز جداگانه است، یعنی یك قسمت مستقل است كه به احتمال بسیار زیاد نزول این قسمت با نزول قسمتهای قبل توأم نبوده و بلكه این قسمت قبل از آن قسمت نازل شده است. ولی این را در همین جلسه گفته ایم و مكرر شنیده اید كه چنین نیست كه همه هر یك از سوره های قرآن یكجا نازل شده باشد، بعضی سوره ها چنین است كه تمام سوره یك نوبت نازل شده است و به همین ترتیبی هم كه الآن هست نازل شده است ولی بعضی سوره های دیگر اینچنین نیست، هر چند آیه آن در یك زمان خاص نازل شده است اما خود رسول اكرم در باب سوره ها دستور می دادند كه فلان آیه را در كجا قرار بدهید و فلان آیه را در كجا، و مانعی ندارد كه آیاتی قبلاً نازل شده باشد و آیات دیگری بعدا، بعد خود ایشان دستور داده باشند كه آن آیات قبلی را بعد از آیات بعدی قرار بدهید، كه در اینجا هم به احتمال زیاد مطلب از همین قبیل است. اینكه عرض می كنم «به احتمال زیاد» برای اینكه این آیات آخر نشانه

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 228

مكی بودن دارد و آیات اول كه از اول سوره «هَلْ اَتی عَلَی الاِْنْسانِ» شروع شد، خصوصا آن آیاتی كه ازإِنَّ اَلْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراًآغاز می شد و بعد: یُوفُونَ بِالنَّذْرِكلمه وفای به نذر آمدوَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْكِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراًصحبت اطعام مسكین و یتیم و اسیر آمد، اینها خود قرینه است كه این آیات در مدینه بوده است، مخصوصا كه از نظر روایاتی كه ما شیعه داریم و بسیاری از روایات اهل تسنن- كه خود آنها هم قبول دارند الاّ بعضی شان كه می خواهند روایات خودشان را انكار كنند- این آیات در مورد اهل بیت و در وقتی نازل شده است كه حسنین كودك بوده اند، یعنی در اواسط یا اواخر سالهای مدینه. به این جهت، عرض می كنیم كه این آیاتِ آخرِ سوره دهر قبل از آیات اول سوره دهر نازل شده است. در عین حال اینكه حضرت دستور می دادند كه فلان آیه را در كجا قرار بدهید و فلان آیه را در كجا و به دنبال چه آیاتی، به این جهت بوده كه ارتباطی میان اینها برقرار بوده است كه قرار دادن اینها در آنجا اینها را به صورت یك واحد در می آورده است.

این آیه به این ترتیب شروع می شود: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْكَ اَلْقُرْآنَ تَنْزِیلاً. `فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً. ما، خودمان (یعنی در نهایت تأكید: ما و خود ما) قرآن را بر تو تدریجا فرو فرستادیم فرو فرستادنی. باز در همین جلسه عرض كرده ایم كه در مورد نزول قرآن گاهی تعبیر به اَنْزَلَ می شود مثلإِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ [2]یاإِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ [3]و گاهی تعبیر نَزَّلَ و تنزیل (یعنی باب تفعیل) می شود، مثل اینجا: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْكَ اَلْقُرْآنَ تَنْزِیلاً. ایندو با یكدیگر فرق دارند. یك وقت به تفصیل بحث كرده ایم كه قرآن دو نوبت و به دو گونه بر پیغمبر نازل شده است. یك گونه و یك وقت قرآن نازل شد نه به صورت آیه ها و سوره ها و جمله ها و كلمات؛ بلكه به صورت یك روح، یك حالت، به صورت یك امر بسیط در روح پیغمبر پیدا شد. بار دیگر به تدریج، به صورت آیه آیه و كلمه به كلمه و جمله جمله نازل شد. اینكه ما می گوییم فلان آیه كی نازل شد، همان است كه قرآن از آن تعبیر به «تنزیل» می كند. اینجا نفرمود: انزلنا القرآن ما قرآن را به تو انزال كرده ایم، فرمود تنزیل كرده ایم. پس عنایتی هست به مسئله تدریجی نازل شدن.

بعد می فرماید: فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ (معلوم است كه این یك رابطه ای با قبل دارد) پس به این دلیل تو خویشتندار باش برای دستور پروردگارت و هیچ گنهكار یا كافری [را اطاعت نكن ] یا سخن هیچ گنهكار یا كافری را گوش مكن. جمله «لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً» (سخن هیچ گنهكار یا كفور و كافری را گوش نكن) خصوصا با توجه به آنچه مفسرین گفته اند، بوی مكی بودن می دهد

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 229

چون در مكه بود كه كفار قریش هر چندی یك بار می آمدند به پیغمبر پیشنهادهایی می كردند كه بیا با یكدیگر به شكلی كنار بیاییم. در مدینه چنین زمینه ای و چنین مسئله ای پیش نیامده است كه آیه به چنین مطلبی اشاره كرده باشد. این یك قرینه برای اینكه این آیه مكی است.

[1] - . دهر/23- 27.

[2] - . دخان/3.

[3] - . قدر/1.