یك جهت دیگر در باب مسائلی كه مربوط به معارف است جنبه [مافوق عمل ] آن است. مسئله ای
میان علما مطرح است و آن این است كه آیا علم فقط مقدمه عمل است، ارزش علم ارزش ذاتی
نیست، فقط ارزش مقدّمی است، علم فقط تا آن حد خوب است كه انسان را در عمل موفق كند، یا
علم ارزش ذاتی هم دارد؟ اتفاقا در معارف اسلامی جزء مسلّمات یكی این مسئله است كه علم
باید برای عمل باشد، ولی در عین حال میان علمها تفكیك شده است. علمهای جزئی فقط آن
وقت ارزش دارد كه در عمل به درد انسان بخورد. اگر در عمل به كار نیاید باری است به دوش
ذهن انسان. مثل همین كه ما بدانیم نادر شاه در لشكر كشی كه به هند كرد در فلان شهر وقتی
می خواست بخوابد در كجا خوابید. یا مثل خیلی سؤالها كه افراد می پرسند، مثلاً اسم مادر حضرت
موسی چه بوده است؟ پیغمبر فرمود: اینها علم نیست فضل است، چیزی است كه اگر آدم بداند
اثری ندارد، نداند هم ضرری به آدم نمی زند. اما علم آنجا كه به معارف و شناخت مربوط می شود
و دید انسان را نسبت به جهان تغییر می دهد، ارزشش مافوق عمل است. البته نه اینكه برای عمل
مفید نیست، برای عمل خیلی مفید است ولی ارزش آن تنها برای عمل نیست. اگر ما فرض كنیم در
عمل هم تأثیر نداشته باشد انسان آفریده شده است از جمله برای اینكه جهان را خوب، صحیح و
درست بشناسد و غلط نشناسد. اگر انسان جهان را درست بشناسد خودش درست است و اگر
غلط بشناسد خودش غلط می شود، اصلاً وجودش غلط می شود. در این زمینه فلاسفه خیلی
حرفها دارند، حالا من باید به زبان ساده ای عرض كنم.
انسان كتاب است. هر انسانی در واقعیت خودش یك كتاب است، كتابی است كه مثل هر
كتاب دیگر كلماتی دارد، سطوری دارد، ابوابی دارد، فصولی دارد. این كتاب ممكن است به گونه ای
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 272
نوشته شود كه مطالبش همه صحیح است، مطالب صحیح در آن نوشته شود، و ممكن است به
گونه ای نوشته شود كه همه مطالبش یا مطالب عمده ای كه باید در آن باشد غلط، انحرافی و خلاف
واقع است. اتفاقا همین تعبیر هم مال خود قرآن مجید است. در سوره والشمس می فرماید
: قَدْ أَفْلَحَ
مَنْ زَكّاها. `وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها [1]. «دَسّی» در اصل «دَسَّسَ» است. دَسّ یعنی تحریف. ما مثلاً
می گوییم در پرونده ای دسیسه كردند، یعنی حرفهای عوضی و برگه های دروغین وارد كردند. اگر
كتابی باشد كه در این كتاب ضمن مطالب درستی كه هست برخی مطالب دروغ و غلط را هم قاطی
كنند به این كار دَسّ یا تدسیس می گویند. قرآن می گوید وای به حال آن بشری كه در كتاب
وجودش تدسیس بشود، یعنی در مسائلی كه مربوط به شناخت است، به جای شناختهای صحیح
شناختهای غلط وارد بشود. عالم به گونه ای است، او عالم را به گونه دیگر می بیند
[2]. عالم روی
حساب و كتاب و حكمت بپا شده است، او عالم را به شكل هرج و مرج و بی حسابی می بیند.
فلاسفه یك حرفی دارند به نام «اتحاد عاقل و معقول» . مسئله اتحاد عاقل و معقول مسئله خیلی
مهمی است كه از قدیم و حتی در فلسفه جدید هم مطرح است و آن این است كه می گویند انسان
همان چیزی است كه می اندیشد (این فارسیِ مطلب است) ، كه مولوی هم این را در آن شعر
معروفش می گوید:
ای برادر تو همه اندیشه ای
مابقی تو استخوان و ریشه ای
جوهر تو همان اندیشه توست، باقی دیگر كه استخوان و پی و غیر آن است، اینها كه تو نیستی. رگ
و پی و گوشت و اعصاب و استخوان و غیر آن، اینها كه تو نیستی، تو همان اندیشه هستی.
گر بود اندیشه ات گل گلشنی
ور بود خاری تو هیمه گلخنی
تو همانی هستی كه می اندیشی. پس تو اگر صحیح بیندیشی صحیحی و اگر غلط بیندیشی خودت
غلطی، اصلاً خودت یك واژه غلط و یك كتاب سراسر غلط هستی.
[2] - . عرض كردم در مسائل كلی، مسائلی كه به اصطلاح امروز به جهان بینی انسان ارتباط دارد.