مثل چیزی كه جمعش كنند و به هم بپیچند و به گوشه ای بیندازند. در آن وقت، دیگر این خورشید كار و وظیفه اش تمام شده. وَ إِذَا اَلنُّجُومُ اِنْكَدَرَتْ . آنگاه كه این ستاره های فروزنده، خاموش و منكدر و بی فروغ شوند. وَ إِذَا اَلْجِبالُ سُیِّرَتْ . آنگاه كه كوهها سیر و حركت داده شوند. یعنی اوضاع و زلازلی در زمین پیدا می شود كه این كوهها مثل تخته سنگی كه در زلزله های كوچك از جایی به جایی پرت می شود، به این طرف و آن طرف پرتاب شوند.

وَ إِذَا اَلْعِشارُ عُطِّلَتْ [1]. قرآن در اینجا یك مثال عاطفی ذكر كرده است. اگر كسی از حیوانی نگهداری كرده باشد می داند كه سر و كار داشتن با حیوانات، عالَمی دارد. یادم هست در فریمان [2] كه بودیم در منزل اسب و الاغ و گاو و گوسفند داشتیم. زمانی كه یكی از این حیوانات آبستن بود و زاییدنش نزدیك می شد، گویی تمام خانواده (مخصوصا ما كه بچه بودیم) تحت تأثیر این مسئله بود. روزی چندین بار می رفتیم سراغ این حیوان تا از اوضاعش باخبر باشیم و شبها اهل منزل چندین بار چراغ برمی داشتند و سراغش می رفتند. خلاصه آن روزها عزیزترین ایام زندگی این حیوان از جهت مراقبت بود.

برای عرب، شتر كه هم حیوانی باربر بوده و هم مُنتج و بچه آور، خیلی مورد علاقه بوده است، تا جایی كه علاقه اینها به شتر و بچه شتر (به قرینه ای كه خود قرآن بعدا ذكر می كند) صد درجه از علاقه به بچه های خودشان بیشتر بوده، چون بچه خودشان را می كشتند ولی بچه شتر را هرگز نمی كشتند.

این آیه در مقام تمثیل، این عزیزترین مال را كه انسان عاطفه خاصی هم نسبت به او دارد مطرح می كند. «عِشار» یعنی شترانی كه به ده ماهگی از آبستنی رسیده اند، یعنی به زمانی كه انسان هرگز حاضر نیست آنها را رها كند، چون غیر از این كه از جنس مال است، عاطفه انسان هم اقتضا نمی كند كه آن را رها كند. می فرماید: در آن هنگام برای انسان چنان حالت به خود مشغولی پیدا می شود كه عزیزترین مالش را كه در زندگی دنیا اینقدر به آن علاقه دارد رها می كند و اصلا به چنین چیزهایی فكر نمی كند.

وَ إِذَا اَلْوُحُوشُ حُشِرَتْ . آنگاه كه حیوانات وحشی جمع گردند. این آیه را به دو صورت می شود بیان كرد. یكی این كه مقصود این باشد كه حیوانات هم محشور می شوند [3]، و دوم این كه - چنان كه بعضی می گویند- مقصود از این كه وحشها جمع می شوند این باشد كه در اثر این زلازل

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 389

و اوضاع ناگهانی كه در زمین پیدا می شود، حیوانات وحشی كه بعضی با بعضی دیگر دشمنند و بعضی بعضی دیگر را شكار می كنند، در یك جا جمع می شوند؛ یعنی همان طور كه انسان در آن هنگام اصلا به فكر چیز مورد علاقه اش نیست، این حیوانات را نیز چنان وحشت و اضطراب فرا می گیرد كه گرگ درندگی خودش را فراموش می كند و گوسفند هم دشمنش را كه گرگ است فراموش می كند و همه در یك جا جمع می شوند [4].

وَ إِذَا اَلْبِحارُ سُجِّرَتْ . آنگاه كه دریاها مُسَجَّر شوند. «تسجیر» در لغت، دو معنی دارد: یكی داغ شدن و تبخیر شدن در اثر شدت حرارت، كه در این صورت معنی آیه چنین می شود: در آن هنگام این دریاها همه تبخیر می شوند؛ و یكی هم پر كردن، كه معنی آیه چنین می شود: در آن هنگام دریاها پر می شوند؛ یعنی از كثرت زلازل در روی زمین، گودالها و دریاها از قطعات مختلفِ كوه و غیر كوه پر می شوند.

[1] - . عُطِّلَتْ یعنی معطل بمانند. بعضی ترجمه كرده اند به این كه «شتران آبستن بار نهند» . این ترجمه اشتباه است.

[2] - . [زادگاه استاد در 75 كیلومتری مشهد مقدس. ]

[3] - . البته این كه حیوانات هم در قیامت حشری داشته باشند مانعی ندارد و این خودش بحثی است كه آیا حیوانات هم حشر دارند یا نه؟ بعضی هم گفته اند مقصود از وحوش در این آیه انسانهای وحشی است نه حیوانات.

[4] - . البته لازم نیست همه این وقایع در یك مقام و در یك وقت باشد، بلكه ممكن است هركدام مربوط به ظرف معینی باشد.