در اینجا مثالی عرض می كنم. بلاتشبیه، یك مرد سیاسی مثل سید جمال اسدآبادی را در نظر
بگیرید؛ مردی كه در ایران پیدا می شود و بعد به كشورهای مختلف اسلامی سفر می كند، در هر
كدام از كشورهای افغانستان و هندوستان و مصر و تركیه مدتها می ماند و قبل از همه اینها مدتها در
نجف می ماند، به عربستان سعودی و اروپا می رود. چنین شخصی را در نظر بگیرید خصوصا با
تنبه و توجه به این جهت كه آدم دنیا نوردی بوده و به صورتهای مختلفی لباس می پوشیده، گاهی
كلاه سرش می گذاشته و گاهی عمامه و گاهی هم عمامه به شكل افغانی می گذاشته. طبعا در اطراف
چنین آدمی حرفهای زیادی زده می شود، خصوصا اگر خودش هم در مورد خودش ابهام ایجاد
كرده باشد. (از یك طرف طبق اسناد معتبر اهل اسدآباد همدان است و از طرف دیگر مدتی در
افغانستان در جایی به نام اسعدآباد بوده و خودش هم در بعضی جاها اسعدآبادی یا افغانی امضا
كرده. با این كه هنوز صد سال هم از زمان او نمی گذرد، تا كنون كاملا معلوم نشده كه او افغانی بوده
یا ایرانی. البته از نظر تاریخی مسلّم است كه ایرانی بوده. )
یكی از بهترین معیارها برای این كه بفهمیم این آدم آیا آدم خوبی بوده یا نیّت سوئی داشته،
اثر كارهای اوست كه آیا در مجموع، در جهت بیداری ملتهای مسلمان قیام كرد واثری كه بر
كارهای او مترتب شد بیداری عالم اسلام بود، یا این آدم كارهایی كرد كه عالم اسلام به خواب
سنگین تری فرو رفت؟ اگر این آدم نیرنگی در كارش بود و از طرف سیاستهای استعماری تغذیه
می شد، نتیجه كارش نمی توانست پاره شدن زنجیرهای استعماری باشد. بعد از او در كشورهای
اسلامی یكی پس از دیگری انقلاب و مبارزه با استعمار بپا شد و هنوز هم هر جنبشی كه در
كشورهای اسلامی هست، به یك معنی ادامه كارهای سید جمال اسدآبادی است. این مرد چهار
سال در نجف پیش دو نفر از شخصیتهای بسیار بزرگ دنیای اسلام تحصیل می كند، یكی مرحوم
شیخ مرتضی انصاری كه استاد المتأخرین و استاد تمام علمای صد و پنجاه سال اخیر است و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 395
تحولی در فقه و اصول ایجاد كرد و از نظر تقوا و علم فقه و اصول در دنیای اسلام آدم كم نظیری
است، و دیگری مرحوم آخوند ملاحسینقلی همدانی، مردی كه معلم اخلاق و سیر و سلوك و
معنویت بوده و او هم در دنیای اسلام كم نظیر است.
او چهار پنج سال زیر دست این افراد تربیت شده و تا آخر عمر هم اثر تربیت اینها در او دیده
می شود. فرهنگ اوّلی این آدم فرهنگ اسلامی است. گو این كه به اروپا رفت و زبانهای اروپایی را
هم آموخت و به فرهنگ اروپا هم آشنا شد، ولی شخصیتش در فرهنگ اسلامی منعقد شد و بعد به
اروپا رفت و تا آخر عمر هم نشانه بهره ور شدن از فرهنگ اسلامی در آثار و نوشته هایش
پیداست. مثلا در ضمن مبارزاتی كه در هندوستان با طبیعی ها و دهریّون داشته، رساله ای نوشته به
نام رساله نِیْچِریّة
[1]. این رساله تقریبا صد سال پیش نوشته شده و واقعا عالی است، یعنی من كس
دیگری را ندیده ام كه در آن زمان در ردّ مادیین به این استحكام رساله بنویسد. در اروپا در ردّ
ارنست رنان
[2]كه مقاله ای علیه اسلام نوشته بود، مقالاتی به همان زبان فرانسه نوشت كه فوق العاده
عالی از فرهنگ اسلامی مایه می گیرد و در روزنامه های صد سال پیش فرانسه منتشر شد. بعد، در
مدتی كه در ایران بود خیلی از ناحیه مردم و حتی از ناحیه روحانیین زمان خودش ناراحتی
كشید
[3]، لااقل در این حد كه به دعوتهایش ترتیب اثر زیادی ندادند. ولی در عین حال در كلماتش
حتی یك كلمه علیه روحانیین حرف نزده و همیشه كوشیده با احترام آنها را بیدار كند. نامه ای به
میرزای شیرازی نوشته و نامه متحدالمآل مانندی نیز به همه علمای بزرگ و درجه اول ایران نوشته
كه این نامه ها تاریخی است. در تمام نامه هایش فكرش این بود كه اگر این كشور بخواهد اصلاح
شود، به دست شما اصلاح خواهد شد و شما باید بیدار شوید
[4]. به خودش نمی اندیشید كه آیا به او
خوبی كرده اند یا نه.
با این اوصاف، دیگر نمی توانیم بگوییم كه این شخص از طرف دشمنهای ملت اسلام تغذیه
می شد، دشمن ملت اسلام كه ملت اسلام را بیدار نمی كند.
قرآن می گوید:
إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِینَ . این قرآن مایه بیداری تمام جهانیان است. اگر شیطان،
مخلوقی باشد كه وقتی بر انسانی مسلط شد نتیجه اش بیداری مردم باشد، پس دیگر شیطان،
شیطانِ رجیمِ رانده شده از درگاه خدا نیست.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 396
در سوره «ص» همین جمله در آیه ما قبل آخر ذكر می شود، می فرماید
: إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْرٌ
لِلْعالَمِینَ . قرآن جز مایه یادآوری و بیداری همه جهانیان، ماهیتی ندارد. ولی در آن روز چه كسی
باور می كرد كه این قرآن یك جرثومه بیدار كننده است؟ ! در آیه بعد یعنی آیه آخر سوره «ص»
می فرماید:
وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ . بعد از مدتی خبرش را خواهید شنید و اثرش را خواهید دید.
اینجا هم می فرماید:
إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِینَ ، ولی آن جمله بعد را ندارد.
لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ . برای هر كسی كه بخواهد استقامت داشته باشد. مقصود این است كه
قرآن مایه بیداری است و از ناحیه بشر فقط «خواستن» لازم است و هر كسی كه درِ دل خودش را
نبندد، این قرآن برای او مایه بیداری است.
وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اَللّهُ رَبُّ اَلْعالَمِینَ . در این آیه مردم را متوجه می كند كه همیشه از
خدای متعال توفیق بخواهید تا خدای متعال این بی توفیقی ها را از شما رفع كند؛ یعنی اگر شما
معاقَب باشید به عقاب بی توفیقی، تا خدا نخواهد، [توفیق بیداری ] محال است.
وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ
یَشاءَ اَللّهُ رَبُّ اَلْعالَمِینَ . و شما نخواهید خواست مگر آن كه خدای متعال بخواهد، خدایی كه ربّ
العالمین است. و صلّی اللّه علی محمد و آله الطاهرین.
باسمك العظیم الاعظم الاعزّ الاجلّ الاكرم یا اللّه. . . .
پروردگارا دلهای ما به نور ایمان منوّر بگردان، نفسهای ما را متنبه و متذكر بفرما، قلبهای ما را
به نور قرآن منوّر بفرما.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 397
[1] - . در هندوستان به مادّیون «نِیْچِریها» می گفته اند. [
nature به معنی طبیعت است. ]
[2] - . یكی از دانشمندان بزرگ اروپای آن زمان كه هنوز هم نظریاتش در تاریخ ادیان معتبر است.
[3] - . ایرانِ آن وقت با الان خیلی فرق داشت، الان مردم خیلی بیدارترند.
[4] - . از طرف دیگر اطلاعش بر اوضاع جغرافیا و اقتصاد و منابع و معادن ایرانِ آن روز انسان را به حیرت می اندازد.