حال سؤال این است: آنهایی كه انسان بعد از خودش باقی گذاشته است چیست؟ در جواب
می گوییم: همانهایی است كه در روایات از آنها تعبیر به سنت حسنه و سنت سیئه شده است. بعضی
انسانها وقتی از دنیا می روند، با رفتن آنها پرونده آنها در دنیا بسته می شود و هیچ اثری بعد از خود
باقی نمی گذارند، نه اثر خوب و نه اثر بد. این گونه اشخاص شاید به ندرت پیدا شوند. ولی غالبا
انسانها از خود اثر باقی می گذارند، منتها با تفاوت؛ یعنی بعضی انسانها اثرهایشان در شعاع كم
است و بعضی در شعاع زیاد. اگر انسان در دوست خودش تأثیری كرده باشد (حالا یا اثر خوب یا
اثر بد) و یا اگر فرزندی از خودش باقی گذاشته باشد و در تربیت او به نوعی تأثیر كرده باشد، اینها
بعد از او باقی می ماند. در این حدود همه مردم از خودشان اثر باقی می گذارند و شاید هیچ كس
نباشد كه برود و هیچ اثری نگذارد و اگر هم باشد خیلی به ندرت است. ولی بعضیها اثرهایی بزرگ
و به صورت سنت باقی می گذارند؛ یعنی كاری انجام می دهند
[1]كه بعد از آنها جامعه از راه آنها
می رود و از آنها پیروی می كند و وسیله ای می شوند برای این كه عامه مردم از این راه، یا به خیر و
سعادت برسند و یا به شر و شقاوت. آنوقت چه بسا كه انسان «ما أخّرش» صد برابر «ما قدّمش»
باشد؛ به جهت اینكه «ما قدّمش» اعمالی بوده كه در طول زندگی اش انجام داده، ولی «ما أخّرش»
آثاری است كه بعد از رفتنش بعد از هزار سال هنوز باقی است. كسی كه كتابی تألیف می كند كه
مؤثر در مردم است (حالا یا اثر خوب یا اثر بد) ، بعد از هزار سال هنوز اثرش كار می كند و هزار
سال دیگر هم شاید كار بكند و در هر زمانی ممكن است هزارها نفر با این كتاب هدایت شوند یا
گمراه شوند، پس ما أخّرش خیلی بیشتر است از ما قدّم.
این است كه قرآن همیشه ما را به پیش فرستاده ها و پس فرستاده ها توجه می دهد و تكیه گاه
آیات در سوره مباركه
إِذَا اَلشَّمْسُ كُوِّرَتْ ، جمله عَلِمَتْ نَفْسٌ ما اَحْضَرَتْ بود و در اینجا جمله
عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ اَخَّرَتْ است
[2].
یا أَیُّهَا اَلْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ اَلْكَرِیمِ . از این به بعد، جمله هایی است كه تقریبا به منزله
نتیجه گیری است؛ یعنی حالا كه چنین وقت و مرحله ای هست كه انسان می بیند چه پیش فرستاده
و چه پس فرستاده است و سرنوشت انسان در گرو عمل اوست، حالا كه چنین است
یا أَیُّهَا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 405
اَلْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ اَلْكَرِیمِ . ای انسان! چه چیز تو را به پروردگار بزرگوارت مغرور كرده
است؟ ! این جمله از نظری جمله خیلی خاصی است.
[1] - . حالا یا كار خوب یا كار بد.
[2] - . هفته قبل عرض كردم كه ما به واسطه یك سلسله سرگرمیهایی كه به كارهای دنیوی داریم، شاید از اینكه
قرآن این همه روی مسئله قیامت تكیه می كند، این سؤال در ذهنمان بیاید كه آیا لازم است قرآن به این مقدار پشت سر هم این موضوع را بگوید. ولی وقتی كه آن روز برسد خواهیم فهمید كه این مقداری كه امروز به نظر ما زیاد می رسد، هیچ زیاد نیست.