ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ. در اینجا خیلی از مفسرین گفته اند «معنی آیه چنین است: ما انسان را
برگرداندیم به اسفل سافلین، و اسفل سافلین یعنی پایین ترین مقامات» . ولی «سافلین» جمع مذكر
سالم است و در مورد عقلا به كار برده می شود. پس «اسفل سافلین» یعنی آن انسانی كه از هر
سافلی سافلتر است. حال آیا صحیح است بگوییم معنی آیه این است: «ما انسان را برگرداندیم به
سوی انسانی كه اسفل سافلین است» ؟ صحیح نیست، چون صحبت سر جنس انسان است نه
انسانی معیّن.
پس همان طور كه بعضی احتمال داده اند و البته مطلب را درست نشكافته اند، «
أَسْفَلَ سافِلِینَ »
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 641
حال است. بنابراین معنی چنین می شود: ما انسان را یك وقتی هم برمی گردانیم در حالی كه او
اسفل سافلین و رفوزه ترین رفوزه هاست؛ یعنی ما انسان را تا این مقام عالی برده ایم و این استعداد
عالی را به او داده ایم، یك وقتی هم هست كه او را برمی گردانیم و آن، وقتی است كه او اسفل
سافلین شده، یعنی خودش را از هر سافلی سافلتر كرده و چون چنین كرده ما او را می بریم به
جایی كه باید ببریم: ثم رددناه حال كونه أسفل سافلین.