از «Bاِقْرَأْ» تا اینجا می گوید: تو قرائت كن! تو این وحی را تلقی كن به نام پروردگارت كه آفرید، به
نام پروردگارت كه انسانِ به این عظمت را از این مرحله نقص به این مرحله كمال رساند؛ انسانی
كه بعد از اینكه انسان شد و روی زمین آمد اگر به این مرحله متوقف می شد همین طور درجا
می زد، به او قلم به دست گرفتن را تعلیم كرد و به او چیزها آموخت كه هرگز نمی دانست. نسلهای
گذشته انسانها آنچه را كه نسلهای آینده می دانند هرگز نمی دانستند.
حال چرا «اِقْرَأْ» به این همه مسائل تعلیل شده؟ (بخوان كه خدا چنین و خدا چنان) . این نشان
می دهد كه طلوع وحی خاتم الانبیاء طلوع علم است، طلوع فرهنگ و مدنیّت است. یعنی این
خدایی كه چنین و چنان كرده، به تو می گوید بخوان و تو را مبعوث می كند. این است كه قرآن از
اول تا آخرش دم از علم و فكر و دانش می زند. [گویی می فرماید: ای پیغمبر! ] عصر تو عصر علم
و شكوفایی علم است
[1].
حال، انسان اگر خدای خودش را، خدای آفریننده را، خدایی كه ربّ انسان است و او را از
مرحله خون بسته به مرحله انسان زیست شناسی و از مرحله ابتدای زیست شناسی به مرحله انسان
متمدن و فرهنگی رسانده است، در نظر بگیرد و اینها را توجه داشته باشد چه تشخیص می دهد؟
خدا را ربّ و عالم را دستگاه تربیت و تكمیل می شناسد، سر در اطاعت پروردگار می گذارد و خدا
را بندگی می كند و می داند كه این بندگی خدا در مسیر تكامل و مربوبیت خود اوست.
[1] - . سؤال: آیا مقصود از «ما لَمْ یَعْلَمْ» معارف اسلامی نیست؟
استاد: نمی شود گفت مقصود خصوص معارف اسلامی است. البته بعید نیست اشاره ای به این جهت باشد؛ یعنی
اگر اینجا طبق احتمالی كه داده اند، مقصود از «انسان» خصوص رسول اكرم باشد، آنوقت بالخصوص همین مطلب معارف اسلامی را ذكر می كند. ولی مخصوصا مفسرین گفته اند «انسان را به طور كلی ذكر می كند» كه «ما لَمْ یَعْلَمْ» شامل همه علوم می شود. خدا به انسان چیزها تعلیم كرد كه قبلا نمی دانست. البته این تعلیمها تدریجی بوده است. این كه معارف اسلام در آن زمان تعلیم شد، به عنوان یكی از مصادیق است، نه اینكه تنها به این موضوع نظر داشته باشد.