در واقع این مسئله به مسئله دیگری بستگی دارد و آن این است كه آیا این موجوداتی كه ما آنها را
جماد و بی حس و بی شعور می نامیم، واقعا به تمام معنا فاقد شعورند؟ یا نه، هر موجودی در عالم
در حد و درجه خودش
[1]از یك نوع شعور و ادراك برخوردار است، گویی این جهان یك صفحه و
یك طرفش جامد و مرده و افسرده است و طرف و صفحه و روی دیگرش زنده است. این مطلبی
است كه قرآن مكرر ذكر می كند؛ گاهی می فرماید «هیچ موجودی نیست الاّ اینكه تسبیح گوی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 715
پروردگارش است، شما درك نمی كنید تسبیح او را»
[2]و گاهی می گوید: دنیا كی تبدیل به آخرت
خواهد شد؟ آن وقتی كه همه موجودات، آن روی دیگرشان آشكار شود:
وَ إِنَّ اَلدّارَ اَلْآخِرَةَ لَهِیَ
اَلْحَیَوانُ [3]. آشكار شدن آن روی دیگر موجودات، همان زلزله و تكانی است كه عالم می خورد، مثل
جنینی كه به آن مرحله خاص می رسد. در آنجا انسان احساس می كند تمام ذرات عالم دارای
حیات و شعور و درك هستند.
إِذا زُلْزِلَتِ اَلْأَرْضُ زِلْزالَهاآنگاه كه به جنبش در آورده و تكان داده شود زمین، آن
تكان داده شدن خاص خود را؛ یعنی آن نوع خاص كه با همه تكانهای دیگری كه سابقه دارد فرق
دارد و از آن سنخ نیست.
وَ أَخْرَجَتِ اَلْأَرْضُ أَثْقالَهاو زمین بیرون می دهد آن دفینه های با ارزش خود را. دفینه های
با ارزش زمین این همه انسانهایی است كه در آن دفن شده اند، نه مثلا طلاها، معدنها و نفتها. قرآن
همین قدر می گوید كه زمین آن اشیاء سنگین وزن (یعنی با ارزش) خودش را از درون خودش، از
دل خودش بیرون می ریزد.
وَ قالَ اَلْإِنْسانُ ما لَهاانسان می گوید: چه می شود این زمین را! اینجا «انسان» جنس است.
انسان قبلا سابقه زلزله دارد و هر كسی در عمر خودش زلزله را دیده است، ولی آن زلزله و
تكان خوردن، نوع دیگری است كه انسان تعجب می كند، هنوز نمی داند اوضاع عوض شده.
یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَهادر این وقت زمین به سخن درمی آید و خبرها و سرگذشتهای خودش
را بازگو می كند
[4]. در مقام تشبیه- كه البته تشبیه ضعیفی است- تمام زمین و تمام ذرات زمین حكم
دستگاه ضبط صوتی را دارد كه تا عالم، عالم دنیاست ضبط می كرده و تا عالم آخرت می شود این
ضبط صوت را باز می كنند. البته این تشبیه ناقص است، چون ضبط صوت بالاخره یك جماد و
مرده است.
بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحی لَهابه موجب آنكه پروردگار تو به همین زمین مرده وحی كرده كه بگو (نه
اینكه خبرها را به او وحی كرده
[5]؛ خدا در آن وقت به زمین وحی كرده كه آنچه را در دل داری
بگو؛ به او اجازه داده كه بگو.
[1] - . نمی خواهم بگویم در حد انسان.
[4] - . كامپیوتر واقعی آن وقت است. چه كامپیوتری می تواند تمام سرگذشت میلیونها سال خودش را بازگو كند؟ !
[5] - . مفسرین متوجه این نكته هستند و آن را ذكر كرده اند.