در روایات ما آمده است كه شأن نزول این آیات مربوط به غزوه ای است كه آن را ذات السلاسل
می گویند. این غزوه در وقتی بود كه دشمن به دنیای اسلام هجوم آورده بود و رسول اكرم چند بار
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 721
مسلمین را فرستادند، یك بار به سركردگی ابوبكر و یك بار به سركردگی عمر. بعد عمرو عاص
پیشنهاد كرد و گفت: یا رسولَ اللّه ما باید با نیرنگ كاری بكنیم. او هم رفت و نتوانست كاری انجام
دهد. در نهایت امر كار به علی علیه السلام واگذار شد. ایشان بیراهه و كوهستان را [برای حركت ]
انتخاب كردند. شبانه از كوهستان رفتند به طوری كه صبح در سپیده دم (بین الطلوعین) بر سر
دشمن وارد آمدند و كار دشمن ساخته شد. فاصله از مدینه تا آنجا زیاد بود. در همان روز وقتی
كه پیغمبر اكرم به مسجد مدینه آمدند و به نماز ایستادند، بعد از حمد این سوره را خواندند
[1].
اصحاب دیدند پیغمبر اكرم بعد از سوره حمد چیزهای جدیدی خواندند. وقتی كه نماز تمام شد
گفتند: یا رسول اللّه ما این آیات را تا به حال نشنیده بودیم. فرمود: همین امروز جبرئیل بر من نازل
شد و خبر از فتح علی داد.
مكرر گفته ایم قرآن وقتی به چیزی سوگند می خورد می خواهد بگوید من این را محترم و
مقدس می شمارم.
بعد از این سوگندها می گوید:
إِنَّ اَلْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ [قسم به این چیزها] كه انسان چقدر
كافر نعمت است نسبت به پروردگار خودش! به جای اینكه نعمتی را قدر بداند، در مقابل آن
ایستادگی می كند. مثل بچه ای كه پدر و مادر برای بهبود و شفای او دوا یا غذایی تهیه كرده اند و او
می زند و می خواهد همه را درهم بشكند. مفسرین گفته اند- درست هم گفته اند- كه قرآن با این «
إِنَّ
اَلْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ» نظر دارد به همان مردمی كه به جای اینكه دعوت پیغمبر را بپذیرند،
می خواهند به مدینه حمله كنند. می گوید: آیا قدردانی این نعمتی كه خدا به شما داده این است كه
بخواهید به مدینه حمله كنید؟ !
إِنَّ اَلْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ. «كَنود» یعنی كفور، كافر نعمت، كافر ماجرا،
حق ناشناس.
وَ إِنَّهُ عَلی ذلِكَ لَشَهِیدٌو همانا خود انسان هم گواه است؛ اگر از خودش هم بپرسی، فطرتش
تصدیق می كند كه یك موجود كافرْ نعمتِ حق ناشناسی است.
وَ إِنَّهُ لِحُبِّ اَلْخَیْرِ لَشَدِیدٌ. این جمله را دو جور می توان معنی كرد: یكی اینكه «لشدید لحبّ
الخیر» ، یعنی انسان خیلی پول دوست است. دوم اینكه: انسان خیلی بخیل است؛ چرا؟ چون پول را
خیلی دوست دارد. اینجا قرآن از پول به «خیر» تعبیر كرده. در قرآن مكررا از ثروت به «خیر»
تعبیر شده:
كُتِبَ عَلَیْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ اَلْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَیْراً. . . [2]اگر خیری را بعد از خود باقی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 722
بگذارد. می خواهد بگوید خود ثروت فی حد ذاته برای بشر شر نیست، بلكه بسته شدن انسان به
این ثروت است كه شر است.
انسان باید رها باشد و جز به خدای متعال به هیچ موجودی نباید بسته باشد. اصلا علاقه
یعنی بستگی. انسان نباید خودش را مانند یك اسب كه به گردنش افسار می زنند و افسارش را به
چیزی می بندند، به چیزی ببندد. تنها موجودی كه اگر انسان خودش را به او ببندد بندگی او عین
رهایی است خداست؛ چون خدا یك موجود نامتناهی است. اگر انسان با خدا باشد هر چه برود
باز هم راه جلویش باز است و تا ابد هم سیر كند باز پایان نمی پذیرد، بر خلاف هر چیز دیگر. پول
- به اصطلاح امروز- انسان را تثبیت می كند؛ یعنی در خودش متوقف می كند و نگه می دارد و
جلوی حركت و تكامل انسان را می گیرد.
قرآن از ثروت تعبیر به «خیر» كرده، یكی از این جهت كه ثروت فی حد ذاته بد نیست
(نگویید اگر ثروت بد است چرا اصلا این موجود لعنتی به نام پول در دنیا هست؟ ! ) بلكه بسته شدن
تو به ثروت (حبّ الخیر)
[3]بد است. تو نباید گردنت را به آن ببندی و بایستی. و دیگر از این جهت
از ثروت تعبیر به «خیر» كرده كه خدای متعال در فطرت انسان حب و دوستی خیر مطلق را گذاشته
و خیر مطلق خداست. [ای انسان! ] تو خیر مطلق را رها كرده ای و به یك خیر محدود و جزئی كه
به درد وسیله بودن می خورد نه به درد هدف بودن [چسبیده ای؛ ] آن را كه باید وسیله باشد، هدف
قرار داده ای و آن را كه باید برای تو هدف باشد بكلی فراموش كرده ای.
أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی اَلْقُبُورِ. `وَ حُصِّلَ ما فِی اَلصُّدُورِ. آیا انسان نمی داند آن وقتی كه
برانگیخته شود آنچه كه در قبرهاست و آن وقتی كه تحصیل شود، بیرون آورده شود، استخراج
شود، جدا شود، تمیز داده شود هر چه كه در سینه هاست (یعنی باطنها همه بیرون ریخته شود) ، آیا
انسان نمی داند كه آن وقت چه می شود؟ ! آیا نمی داند چنین چیزی در پیش است
[4]؟ !
بعد می فرماید:
إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ. اگر او نمی داند، پروردگارش خبیر و آگاه است؛ او
نداند، ولی پروردگارِ خبیر و آگاه همه چیز را می داند.
[1] - . به همان نسبت كه سوره «
إِذا زُلْزِلَتِ » در انسان تذكر به قیامت و احساس بازگشت به سوی حق را بیدار می كند این سوره در انسان حس سلحشوری را بیدار می كند. عرب هم در این جهت خیلی عجیب بود.
[2] - . بقره/180. [ترجمه: هر گاه یكی از شما را مرگ فرا رسد و مالی بر جای گذارد، مقرر شد كه درباره پدر و مادر و خویشاوندان، از روی انصاف وصیت كند. و این شایسته پرهیزكاران است. ]
[3] - . «حب» همان علاقه و محبت است.