تاریخچه مخصوص به خود دارند كه هم با تاریخچه پدرشان امام صادق علیه السلام فرق می كند و هم با تاریخچه فرزندشان امام رضا علیه السلام؛ مقصودم این است كه زمانشان نه شبیه به زمان امام صادق است و نه شبیه به زمان حضرت رضا. زمان امام صادق دوره فَترت است؛ دوره ای است كه حكومت از دوده ای به دوده دیگر منتقل می شود، از امویها به عباسیها، و چون دوره انتقال حكومت است، برای یك مدت موقت (فاصله اول جوانی تا چند سال مانده به آخر عمر ایشان، نه همه عمرشان) دوره فترت و آزادی بود. در این دوره امام صادق توانستند وظایفی را كه خدای متعال به عهده شان گذاشته است از تعلیمات و بسط معارف و علوم اسلامی به قدر معتنابهی انجام بدهند به گونه ای كه آنچه ما الان داریم، بیشتر از ایشان است. اواخر زمان حضرت صادق كه دوره منصور دوانیقی پیش آمد دوباره استبداد- مثل همان دوره بنی امیه، دوره عبدالملك مروان و معاویه و یزید- شدید شد، به طوری كه حضرت سخت تحت نظر قرار گرفتند و مكرر ایشان را از مدینه به عراق می خواستند [1].

دوره امام كاظم علیه السلام مقارن است با آخر دوره منصور و بعد چند سالی دوره مهدی عباسی پسر منصور و بعد چند سالی دوره پسر مهدی به نام هادی و بعد دوره هارون الرشید، یك طاغوت بسیار بزرگ و یك خلیفه بسیار مقتدر. بیشتر فشارهایی كه به ایشان آمد، در زمان هارون بود.

اما اینكه [دوره امام كاظم ] با زمان حضرت رضا متفاوت است: هارون پسرهایش را دوست داشت، هم امین را و هم مأمون را؛ مأمون را به خاطر لیاقتش و امین را به خاطر مادرش زبیده كه دختر عمویش بود و امین از طرف مادر هم از بنی العباس بود. خلافت را میان ایندو تقسیم كرد و قسمتهای عراق و حجاز و یمن و مصر و شام و سوریه را به امین واگذار كرد و مأمون را هم ولیعهد كرد و قسمتهای خراسان و. . . را به او واگذار كرد. ولی بعد دو برادر با یكدیگر جنگیدند، جنگ بسیار شدید، تا اینكه امین كشته شد و نوبت به مأمون رسید.

مأمون در شرایط خاصی قرار گرفته بود چون حامی اش ایرانیها بودند و ایرانیها علاقه مند به اهل بیت بودند و مجبور بود رعایت جانب اهل بیت را بكند. این بود كه حضرت رضا را احضار كرد و پیشنهاد ولایتعهدی به ایشان داد و حضرت حاضر نمی شدند قبول كنند، بعد می خواست به زور ولایتعهد را به ایشان بدهد، باز هم قبول نكردند و در نهایت حضرت جنبه تشریفاتی به قضیه دادند، كه داستانش مفصل است.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 724

[1] - . هنوز بغداد را نساخته بودند. بغداد را در آخر عمر ایشان ساختند و ایشان در آخرین سفری كه به عراق احضار شدند، به بغداد جدید البناء آمدند. ولی بیشتر ایشان را به كوفه می خواستند چون آن وقت هنوز مركز خلافت بنی العباس كوفه نزدیك نجف فعلی بود. مركز خلافت سفّاح كه اولین خلیفه عباسی است كوفه بود و بعد مركز خلافت منصور. در زمان منصور بغداد را ساختند و دارالخلافه از كوفه به بغداد انتقال پیدا كرد.