نویسنده : ربانی گلپایگانی، علی

علاّمه شهید مرتضی مطهری در آثار علمی خود به مناسبت‏های گوناگون و با شیوه‏ها و بیان‏های مختلف درباره جایگاه و نقش ایمان و دین در زندگی فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی، مادی و معنوی انسان سخن گفته و مطالب بسیار ارزنده و راهگشایی را در این زمینه به ارمغان گذاشته است. بدیهی است گردآوری و نظام سازی آنها در طرح و سبكی نوین به فحص و تحقیق گسترده‏ای نیاز دارد و فرصتی را می‏طلبد كه در این مجال و مقال نمی‏گنجد. آنچه در این نوشتار از نظر خوانندگان حقیقت‏جو و حكمت اندوز خواهد گذشت بازنگری بحثی است كه علاّمه شهید در كتاب انسان و ایمان (نخستین جلد از مجموعه مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی) و فصل اوّل كتاب «جهان‏بینی توحید» تبیین كرده است. تلخیص، تنظیم مجدد پاره‏ای از بحث‏ها، تبدیل برخی از سرفصل‏ها و برخی عناوین و سرفصل‏های جدید مهم‏ترین تصرف‏هایی است كه نگارنده در بازنگاری این بحث اعمال كرده است. امید آن كه مورد رضایت خداوند و بهره‏مندی خوانندگان قرار گیرد.

ویژگی‏های انسانی

تفاوت عمده و اساسی انسان با دیگر انواع حیوانی كه ملاك انسانیت او است و منشأ تمدن و فرهنگ انسانی گردیده است در بینش‏ها و گرایش‏های او است.

انسان و حیوانات دیگر در این كه یك سلسله خواسته‏ها و مطلوب‏ها دارند، و در پرتو شناخت‏ها و آگاهی‏های خویش برای

صفحه 21

رسیدن به آن خواسته‏ها و مطلوب‏ها تلاش می‏كنند، یكسانند. تفاوت انسان با سایر جانداران یكی در گستردگی و عمق آگاهی‏ها و شناخت‏ها، و دیگری در تعالی سطح خواسته‏ها و مطلوب‏هاست.

آگاهی حیوان از جهان تنها به وسیله حواس ظاهری است. از این رو، دارای ویژگی‏های زیر است:

1. سطحی و ظاهری است و به درون و روابط درونی اشیاء نفوذ نمی‏كند.

2. فردی و جزئی است و از كلیت و عمومیت برخوردار نیست.

3. منطقه‏ای است، محدود به محیط زیست حیوان است، و به خارج از محیط زیست او راه پیدا نمی‏كند.

4. مربوط به زمان حال است و از گذشته و آینده بریده است. حیوان نه از تاریخ خود آگاه است ، و نه درباره آینده می‏اندیشد و نه برای آینده تلاش می‏كند.

حیوان از نظر آگاهی در چهار زندان یاد شده محبوس است . و اگر احیاناً از آن خارج شود آگاهانه و از روی تفكر و انتخاب نیست، بلكه غریزی و ناآگاهانه و غیر شاعرانه است.

خواسته‏های حیوان نیز، مانند شناخت او، محدودیت‏های چهارگانه زیر را دارد:

1. مادی است، برای حیوان خواسته و مطلوب معنوی، ارزش اخلاقی و غیره مطرح نیست.

2. شخصی و فردی است، از خود او و حداكثر جفت و فرزندش تجاوز نمی‏كند.

3. منطقه‏ای است و به محیط زیست او تعلق دارد.

4. به زمان حال اختصاص دارد.

اگر احیاناً حیوان هدفی را تعقیب كند كه از محدوده‏های فوق فراتر رود، مثلاً به نوع تعلق داشته باشد نه به فرد، به آینده تعلق داشته باشد نه به حال به حكم غریزه و به صورت ناآگاهانه و غیر انتخابی است.

ویژگی‏های بینشی و گرایشی انسان

شناخت‏ها و خواسته‏های انسان نسبت به حیوان بسیار گسترده و عمیق است، و از حدود مرزهای شناخت‏ها و خواسته‏های حیوانی رهاست. شناخت و آگاهی انسان نسبت به اشیاء دارای ویژگی‏های زیر است:

صفحه 22

1. از ظواهر اشیاء عبور كرده و تا درون ماهیت و ذات و روابط فیمابین آنها و ضرورت‏های حاكم به آنها نفوذ می‏كند.

2. منطقه‏ای و مكانی نیست و به ماورای محیط زیست او نفوذ می‏كند.

3. به زمان حال اختصاص ندارد بلكه به گذشته و آینده نیز تعلق می‏گیرد. از تاریخ خود و جهان آگاه می‏شود، و نسبت به آینده تا افق‏های دوردست می‏اندیشد.

4. فردی و جزئی نیست. بدین جهت به قوانین كلی و عمومی و جهان شمول آگاه می‏گردد، و بدین وسیله بر طبیعت تسلط پیدا می‏كند.

خواسته‏های انسان نیز دارای ویژگی‏هایی است:

الف: ارزش جو، آرمان خواه و كمال مطلوب خواه است.(خواسته‏هایش صرفاً مادی نیست).

ب: آرمان‏هایی عمومی دارد كه به خود و همسر و فرزندانش اختصاص ندارد بلكه عموم بشریت را فرا می‏گیرد.(خواسته‏هایش فردی و جزئی نیست).

ج :خواسته‏هایش به زمان حال اختصاص ندارد، بلكه در پی آرمان‏های ابدی و همیشگی است.

د: تمایلات او منطقه‏ای نیست، بلكه جهان شمول است.

آرمان‏گرایی انسان تا حدی است كه گاهی عقیده و آرمانش كه جنبه انسانی و همگانی دارد از هر چیز دیگری نزد او با ارزش‏تر می‏شود، تا جایی كه حیات خود را در راه آن به خاطر می‏اندازد. جنبه انسانی تمدن بشری كه روح تمدن به شمار می‏رود، محصول این گونه احساس‏ها و خواسته‏های بشری است.

علم و ایمان

بینش گسترده انسان درباره جهان، محصول كوشش جمعی بشر است كه طی قرن‏ها و عصرها روی هم انباشته شده و تكامل یافته است. این بینش كه تحت ضوابط و قواعد و منطق خاص درآمده «علم» نامیده می‏شود. علم به معنی عام كه مجموع تفكرات بشری درباره جهان را شامل می‏شود، محصول كوشش جمعی بشر است كه نظم خاص منطقی یافته است.

گرایش‏های والا و معنوی انسان آنگاه

صفحه 23

كه پایه و زیر بنای اعتقادی و فكری پیدا كند نام «ایمان» به خود می‏گیرد.

بنابراین، تفاوت عمده و اساسی انسان با جانداران دیگر كه ملاك انسانیت او به شمار می‏رود، علم و ایمان است. پس در تعریف انسان می‏توان گفت: «انسان حیوانی است كه با دو امتیاز علم و ایمان از دیگر جانداران امتیاز یافته است».[1]

نسبت علم وایمان

متأسفانه در جهان مسیحیت، به واسطه برخی تحریف‏ها كه در عهد عتیق (تورات) راه یافته اندیشه‏ای در اذهان رسوخ یافته است كه هم برای علم، گران تمام شده و هم برای ایمان، و آن اندیشه ناسازگاری علم و ایمان است. ریشه این اندیشه مطلبی است كه در عهد، عتیق سِفر پیدایش، درباره آدم، بهشت وشجره ممنوعه آمده است.[2]

وحاصل آن این است كه خداوند انسان را از درخت معرفت نیك و بد منع كرد، ولی آدم عصیان ورزید و از آن درخت خورد و در نتیجه به علم و معرفت رسید، و به همین دلیل از بهشت بیرون رانده شد. یعنی دانایی با ایمان سازگاری ندارد، و بهشت جایگاه انسان‏های دانا نیست. مطابق این دیدگاه آنچه منشأ وسوسه و انحراف انسان است عقل و دانایی است، نه جهالت و تمایلات حیوانی. امّا مطابق دیدگاه اسلامی در این باره، شجره ممنوعه، طمع و حرص بوده است كه ریشه در جنبه حیوانی انسان دارد، نه عقل و دانایی كه جنبه انسانی انسان را تشكیل می‏دهد.

برداشت فوق، تاریخ تمدن اروپا را در دو هزار و پانصد سال اخیر به عصر ایمان و عصر علم تقسیم كرده، و علم و ایمان را مقابل یكدیگر قرار می‏دهد، ولی تاریخ تمدن اسلامی به دو دوره عصر شكوفایی كه عصر علم و ایمان است، وعصر انحطاط كه علم وایمان هر دو، انحطاط یافته‏اند، تقسیم می‏شود.

صفحه 24

طرح مسأله

درباره نسبت علم وایمان از دو جهت می‏توان بحث كرد:

1. آیا بینشی علمی كه ایمان‏زا و آرمان خیز باشد و در عین حال مورد تأیید منطق باشد وجود دارد، یا تمام بینش‏های علمی و فلسفی، با ایمان ناسازگاراند(بحث جهان بینی و اقسام آن).

2. آیا تأثیر علم و ایمان بر انسان با یكدیگر سازگارند، و متمم و مكمل یكدگرند،یا با یكدیگر ناسازگار می‏باشند؟

آنچه در این جا مورد بحث است همان مسأله دوم است.

نقش‏های دو جانبه علم و ایمان در زندگی انسان علم و ایمان در زندگی انسان نقش آفرینی دارند و هر یك اثری سازنده و ویژه دارد.نقش‏های سازنده علم عبارتند از:

1. به انسان روشنایی و توانایی می‏بخشد.

2. ابزار می‏سازد.

3. سرعت می‏دهد.

4. چگونه بودن هستی را می‏آموزد.

5. وجود انسان را به صورت افقی گسترش می‏دهد.

6. زیبایی عقل و اندیشه است.

7. در مقابل بیماری‏ها، سیل‏ها، زلزله‏ها، طوفان‏ها به انسان ایمنی می‏دهد.

8. جهان را با انسان سازگار می‏كند.

و از طرفی ایمان نقش‏های سازنده زیر را دارد:

1. به انسان عشق و امید می‏دهد.

2. مقصد زندگی را روشن می‏سازد.

3. جهت حركت انسان را نشان می‏دهد.

4. چه باید كرد را به انسان می‏آموزد.

5. وجود انسان را به صورت عمودی بالا می‏برد.

6. زیبایی احساس و روح انسان است.

7. در مقابل اضطراب‏ها، تنهایی‏ها، احساس بی‏پناهی‏ها، پوچانگاری‏ها، به انسان امنیت می‏بخشد.

8. انسان را با خودش سازگار می‏كند.

صفحه 25

نیاز انسان به علم و ایمان از نظر متفكران

نیاز انسان به علم و ایمان توجه اندیشمندان مذهبی و غیر مذهبی را به خود جلب كرده است كه در این جا برخی را یادآور می‏شویم:

علاّمه اقبال لاهوری

بشریت امروز به سه چیز نیازمند است:

الف: تعبیری روحانی از جهان.

ب: آزادی روحانی فردی.

ج: اصولی اساسی و دارای تأثیر جهانی كه تكامل اجتماعی بشری را بر مبنای روحانی توجیه كند.

تجربه نشان داده است حقیقتی كه از راه عقل محض به دست آید، نمی‏تواند آن حرارت اعتقاد زنده‏ای را داشته باشد كه از الهام شخصی حاصل می‏شود.[3]

ویل دورانت

ویل دورانت با این كه غیر مذهبی است می‏گوید:

ثروت، خستگی‏آور است، عقل وحكمت نور ضعیف سردی است، امّا عشق است كه با داداری خارج از حدود بیان، دلها را گرم می‏كند.[4]

وی در جای دیگری گفته است:

«مدارس ما از علوم نظری و مكانیكی پر شده است، و از موضوعات ادبیات و تاریخ و فلسفه و هنر خالی مانده است. تربیتی كه فقط علمی باشد محصولش جز ابزار چیزی نیست، شخص را از زیبایی، بیگانه می‏سازد و او را از حكمت جدا می‏كند».[5]

البته، ویل دورانت در سخن فوق، در این جهت كه خلاء ناشی از علم‏گرایی محض را می‏توان از راه ادبیات و هنر و تاریخ و موسیقی پر كرد، به خطا رفته است.

برتراند راسل

راسل با این كه گرایش‏های مادی دارد

صفحه 26

اعتراف می‏كند كه:

«كاری كه منظور آن فقط درآمد باشد، نتیجه مفیدی به بار نخواهد آورد. برای چنین نتیجه‏ای باید كاری پیشه كرد كه در آن ایمان به یك فرد، به یك مرام، به یك غایت نهفته باشد».[6]

جورج سارتن

سارتن دانشمند مشهور جهانی و نویسنده كتاب معروف «تاریخ علم»، درباره نیاز انسان به علم، دین و هنر گفته است:

«هنر، زیبایی را آشكار می‏سازد و مایه شادی زندگی می‏شود. دین محبت می‏آورد و موسیقی زندگی است. علم با عقل سر وكار دارد و مایه هوشیاری نوع بشر می‏شود. ما به هر سه اینها نیاز داریم. علم برای زندگی لازم است ولی هرگز به تنهایی كافی نیست».[7]

ویلیام جیمز

ویلیام جیمز فیلسوف و روان‏شناس معروف آمریكایی در اوایل قرن بیستم می‏گوید:

«دنیایی كه یك فكر مذهبی به ما عرضه می‏كند نه تنها همان دنیای مادی است كه قیافه آن عوض شده باشد، بلكه در ساختمان آن عالم چیزهای بیشتری است از آنچه یك نفر مادی می‏تواند داشته باشد».[8]

اریك فرم

اریك فرم روان‏شناس معروف می‏گوید:

«هیچ كس نیست كه نسبت به دین نیازمند نباشد. او ممكن است خود از عقاید دینی‏اش آگاه نباشد، یا فكر كند كه هیچ دینی ندارد و دلبستگی خود را به غایاتی ظاهراً غیر دینی مانند قدرت و پول بداند. مسأله بر سر این نیست كه انسان دین دارد یا ندارد، بلكه این است كه كدام

صفحه 27

دین را دارد».[9]

مقصود این روان‏شناس این است كه انسان بدون تقدیس و پرستش نمی‏تواند زندگی كند، فرضاً خدای یگانه را نشناسد و نپرستد، چیز دیگری را به عنوان حقیقت برتر خواهد ساخت و او را موضوع ایمان و پرستش خود قرار خواهد داد.

حاصل آن كه امروز همه دریافته‏اند كه عصر علم محض به پایان رسیده است، و یك خلاء آرمانی، جامعه بشری را تهدید می‏كند. با این تفاوت كه برخی برای پر كردن این خلاء به جای تكیه بر دین وایمان مذهبی می‏خواهند آن را از طریق فلسفه یا ادبیات و هنر و علوم انسانی پر كنند. در كشور ما نیز كسانی ادبیات عرفانی امثال مولوی، سعدی و حافظ و مانند آن را پیشنهاد می‏كنند. غافل از این كه این ادبیات عارفانه روح و جاذبه خود را از مذهب گرفته است. روح انسان گرایی این ادبیات همان روح مذهبی اسلامی است، و گرنه چرا برخی ادبیات نوین امروزی با همه تظاهر به انسان‏گرایی، این همه سرد، بی‏روح و بی‏جاذبه است؟ محتوای انسانی ادبیات عرفانی ما ناشی از نوعی تفكر درباره جهان و انسان است كه همان تفكر اسلامی است. اگر روح اسلامی را از این شاهكارهای ادبی بگیریم اندام مرده‏ای بیش باقی نمی‏ماند.

پیامدهای جداسازی علم و ایمان

تجربه‏های تاریخی نشان داده است كه جدایی علم و ایمان خسارت‏های غیر قابل جبرانی به بار آورده است. ایمان در روشنایی علم از خرافات دور می‏ماند، و با جدایی ایمان از علم، ایمان به تعصب كور و جمود تبدیل می‏شود. آنجا كه علم و معرفت نیست، ایمان موءمنان نادان وسیله‏ای می‏شود در دست منافقان زیرك، كه نمونه‏اش در خوارج صدر اسلام و در دوره‏های بعد به گونه‏ای مختلف شاهد بوده‏ایم.

علم بدون ایمان نیز تیغی است در كف زنگی مست، چراغی است در نیمه شب در دست دزد برای گزیده‏تر بردن كالا. تاریخ جدید و معاصر نشان می‏دهد كه نتیجه علم بدون ایمان این است كه تمام قدرت علمی صرف خودخواهی‏ها و خودپرستی‏ها، افزون‏طلبی‏ها،

صفحه 28

برتری‏طلبی‏ها، استثمارها و نیرنگ بازی‏ها شود. چنان كه تاریخ گذشته به ما می‏آموزد كه ایمان بدون علم نیز سبب می‏شود كه تلاش‏های بشر دوستانه كم‏تر سودمند واقع شود، و احیاناً منشأ تعصب‏ها و كشمكش‏های زیانبار گردد.

آثار ایمان

ایمان مذهبی آثار نیك فراوان دارد. در این جا به تبیین پاره‏ای از آثار آن در زندگی انسان می‏پردازیم:

1. خوش‏بینی نسبت به جهان آفرینش

ایمان مذهبی از آن جهت كه آفرینش را هدفدار و هدف را خیر و تكامل و سعادت معرفی می‏كند طبعاً دید انسان را نسبت به نظام كلی هستی و قوانین حاكم بر آن خوش‏بینانه می‏سازد.

2. روشن‏بینی و روشن‏دلی

انسان به حكم ایمان مذهبی جهان را به نور حق و حقیقت روشن می‏بیند. این روشن‏بینی فضای روح او را روشن می‏كند.

3. امیدواری

از دیدگاه فردی با ایمان، جهان نسبت به تلاش آدمیان خوب و بد، عدالت خواه و ستمگر بی طرف و بی تفاوت نیست، و عكس‏العمل یكسانی ندارد، بلكه دستگاه آفرینش حامی مردمی است كه در راه حق و حقیقت و درستی و عدالت و خیرخواهی تلاش می‏كنند. بر این اساس نسبت به نتیجه تلاش در راه حقیقت و عدالت امیدوار می‏گردد.

4. آرامش خاطر

اضطراب و تشویش خاطر از شك و تردید پدید می‏آید. اگر انسان درباره عكس‏العمل جهان نسبت به تلاش‏ها و مسئولیت‏شناسی‏های او شك و تردید داشته باشد، در زندگی دچار اضطراب و نگرانی خواهد شد. ایمان مذهبی، به حكم این كه به انسان نسبت به جهان، اعتماد و اطمینان می‏بخشد، دلهره و نگرانی نسبت به رفتار جهان در برابر انسان را زایل می‏سازد، و به جای آن به او آرامش خاطر می‏دهد.

صفحه 29

5. لذت‏های معنوی

انسان از دو گونه لذت برخوردار است: لذت‏های مادی و لذت‏های معنوی.

لذت‏های مادی آن است كه از طریق یكی از حواس و اعضای حسی حاصل می‏شود. لذت‏های معنوی با عمق روح ووجدان آدمی ارتباط دارد. مانند لذتی كه انسان از احسان و خدمت به دیگران، یا محبوبیت و احترام یا موفقیت خود یا فرزند خود می‏برد. لذت معنوی از لذت مادی نیرومندتر و پایدارتر است. لذت عبادت و پرستش خدا برای انسان با ایمان از برترین لذت‏های معنوی است.

6. بهبود روابط اجتماعی

زندگی سالم اجتماعی در گرو آن است كه افراد قوانین و حقوق و حدود یكدیگر را محترم بشمارند، عدالت را امری مقدس بدانند، نسبت به یكدیگر مهربان و خیرخواه باشند، به یكدیگر اعتماد و اطمینان داشته باشند، ارزش‏های اخلاقی را محترم بشمارند.

آن چیزی كه بیش از هر عامل دیگر حق را محترم، عدالت را مقدس، دل‏ها را به یكدیگر مهربان و اعتماد متقابل را میان افراد برقرار می‏سازد، و به ارزش‏های اخلاقی اعتبار می‏بخشد ایمان مذهبی است.

7. كاهش ناراحتی‏ها

زندگی بشر، در كنار خوشی‏ها، شیرینی‏ها و كامیابی‏ها، رنج‏ها، مصیبت‏ها، تلخی‏ها و ناكامی‏ها دارد. اگر چه بسیاری از آنها را می‏توان با تلاش بسیار برطرف كرد. امّا پاره‏ای از آنها قابل پیشگیری یا برطرف ساختن نیست. مانند پیری و عوارض آن، مرگ و دیده بر بستن از حیات دنیوی، ایمان مذهبی در انسان نیروی مقاومت می‏آفریند و تلخی‏ها را شیرین می‏گرداند. زیرا انسان با ایمان می‏داند كه هر چیزی در جهان حساب معینی دارد و اگر عكس العملش در برابر تلخی‏ها به نحو مطلوب باشد، از طرف خداوند متعال به گونه‏ای دلپسند جبران خواهد شد. این اعتقاد تلخی‏های اجتناب‏ناپذیر زندگی را در كام او شیرین می‏سازد.

صفحه 30

انسان و ایدئولوژی وحیانی

كارهای التذاذی و تدبیری

فعالیت‏های انسان دوگونه است: التذاذی و تدبیری.

فعالیت‏های التذاذی همان فعالیت‏های ساده‏ای است كه تحت تأثیر مستقیم طبیعت و غریزه و یا عادت، كه طبیعت ثانوی است، برای رسیدن به یك لذت یا فرار از یك رنج انجام می‏دهد. كار لذت آور با نوعی جاذبه، انسان را به سوی خود می‏كشد و كار رنج‏آور با نوعی دافعه، انسان را از خود دور می‏سازد.

فعالیت‏های تدبیری كارهایی است كه انسان به حكم عقل و اراده و به خاطر مصلحتی كه در فعل یا ترك آنها نهفته است آنها را انجام می‏دهد یا ترك می‏كند. یعنی علت غایی و برانگیزاننده انسان مصلحت است نه لذت.

لذت را طبیعت تشخیص می‏دهد و مصلحت را عقل. لذت برانگیزاننده میل است و مصلحت برانگیزاننده اراده، انسان از كارهای التذاذی لذت می‏برد و از كارهای مصلحتی احساس رضایت می‏كند. لذت و رنج از مشتركات انسان و حیوان است، امّا رضایت و كراهت از مختصات انسان است، چنان كه آرزو داشتن نیز از ویژگی‏های بشر است. رضایت و كراهت و آرزو در قلمرو معقولات و در حوزه تفكرات انسان قرار دارد نه در حوزه حواس و ادراكات حسی.

عقل و اراده در كارهای تدبیری

انسان كارهای تدبیری خود را با نیروی عقل و اراده انجام می‏دهد. یعنی، نخست به كمك نیروی حسابگر عقل، خیر و كمال یا لذتی را در دوردست می‏بیند و راه وصول به آن را كشف می‏كند و طرح رسیدن به آن را می‏ریزد. آنگاه با نیروی اراده كه نقش اجرا كننده مصوبات عقل را دارد، آن را عملی می‏سازد. عقل و اراده معمولاً با تمایلات و غرایز درگیر می‏شوند، زیرا تمایلات و غرایز لذت‏های زودرس را می‏جویند ولی عقل و اراده در پی لذت‏های دوردست می‏باشند. عقل و اراده هر اندازه نیرومندتر باشند فرمان خود را بهتر بر تمایلات و غرایز تحمیل می‏كنند.

صفحه 31

طرح و نقشه در كارهای تدبیری

انسان فعالیت‏های تدبیری خود را بر اساس طرح و نقشه انجام می‏دهد، و با برنامه ریزی‏های مصلحتی و دقیق می‏تواند كارهای التذاذی خود را نیز در كادر مصلحت‏ها قرار دهد تا در نتیجه هر لذتی در عین این كه لذت است مصلحت هم باشد، و هر فعالیت طبیعی در عین این كه پاسخ‏گویی به دعوت طبیعت است اطاعت از فرمان عقل نیز باشد. در این صورت، طبیعت با عقل و میل با اراده هماهنگ می‏گردد.

فعالیت تدبیری بدان جهت به طرح و برنامه نیاز دارد كه بر محور یك سلسله غایات و اهداف دوردست می‏گردد. برای وصول به این غایات و اهداف، وجود طرح و برنامه و روش و انتخاب وسیله ضرورت دارد.

طرح جزئی و كلی

طرح‏های لازم برای زندگی انسان دو گونه‏اند: جزئی و كلی.

طرح‏های جزئی مربوط به فعالیت‏های تدبیری خاص و موردی است، مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب همسر، انتخاب شغل، مسافرت، معاشرت، تفریح و... و طرح‏های كلی مربوط به فعالیت‏های تدبیری نسبت به اهداف و غایات كلی زندگی است. طرحی كه همه مسایل زندگی را پوشش دهد و مصالح كلی حیات او را دربرگیرد مانند خوشبختی، شادكامی، سعادتمندی، سربلندی و....

محدودیت عقل

بدون شك، انسان در تدوین طرح و برنامه جزئی و كلی برای فعالیت‏های خود قبل از هر چیز از عقل و خرد خویش بهره می‏گیرد. و در مرتبه بعد،از عقل و دانش و تجربه دیگران استمداد می‏جوید. در ضرورت و سودمندی عقل و معرفت عقلانی انسان، برای تهیه طرح و نقشه جهت فعالییت‏های تدبیری او سخنی نیست. سخن در كافی بودن آن است. نكات زیر ناكافی بودن عقل و دانش بشری را اعم از عقل فردی و جمعی در این باره روشن می‏سازد:

1. فعالیت انسان آنگاه انسانی است

صفحه 32

كه علاوه بر عقلانی و ارادی بودن، در جهت گرایش‏های عالی انسانیت باشد، و گرنه صبغه شیطانی خواهد یافت.

2. خردمندان و دانشمندان به پیچیدگی وجود انسان و نارسایی شناخت بشر در فهم حقیقت و اسرار وجود بشر اذعان دارند.

3. فیلسوفان و متفكران در باب حقیقت سعادت انسانی و راه رسیدن به آن اختلاف نظر دارند.

4. زندگی انسان در حیات دنیوی خلاصه نمی‏شود، بلكه در پس حیات موقت دنیوی، زندگی جاودانه اخروی قرار دارد، و انسان نسبت به آن جهان هیچگونه تجربه عقلانی ندارد تا بتواند طرحی درخور آن تدوین كند.

ایدئولوژی كامل و ضرورت وحی

با توجه به مقدمات یاد شده ضرورت وجود یك مكتب و ایدئولوژی جامع و كامل آشكار می‏گردد. مكتبی كه طرحی كامل، منسجم و هماهنگ با هدف اصلی حیات انسان را در اختیار بشر قرار دهد. طرحی كه در آن خطوط اصلی و روش‏ها، باید و نبایدها، خوب‏ها و بدها، هدف‏ها و وسیله‏ها، نیازها و دردها و درمان‏ها، مسئولیت‏ها و تكلیف‏ها، حقوق و حدود افراد در آن مشخص شده باشد.

این نیاز نه تنها به گذشته اختصاص ندارد، بلكه در زمان حال و آینده نمایان‏تر است، زیرا هر اندازه زندگی اجتماعی انسان پیچیده‏تر باشد، طرح جامع و كامل كه آن را فلسفه زندگی می‏نامند، برای آن ضروری‏تر است، زندگی اجتماعی به روح جمعی نیاز دارد كه رشته وحدت بخش افراد آن جامعه باشد. اگر در گذشته گرایش‏های خونی و نژادی و قومی و قبیله‏ای و مالی می‏توانست چنین روح جمعی را فراهم سازد، امروز به دلیل رشد علمی و عقلی بشر، این گونه رشته‏های پیوند سست شده است، و جامعه انسانی به روح مشترك نیرومندی نیازمند است. آن روح مشترك همان ایدئولوژی جامع و كامل است. امروز، وجود یك مكتب فكری و ایدئولوژی جامع از ضروریات حیات اجتماعی است.

از آن جا كه عقل فردی و جمعی و علم و دانش بشری به دلیل آنچه پیش از این

صفحه 33

بیان گردید از عهده طرح چنین مكتب و ایدئولوژی جامع و كامل برنیامده و نخواهد آمد، هرگاه نظام هستی را متعادل بدانیم و پوچی و بی هدفی را از هستی نفی كنیم، باید اعتراف كنیم كه دستگاه عظیم خلقت این نیاز بزرگ، بلكه بزرگترین نیاز را مهمل نگذاشته و از افقی مافوق عقل انسان، یعنی افق وحی، خطوط اصلی این شاهراه را مشخص كرده است؛ كار عقل و علم حركت در درون این خطوط اصلی است.

گفتاری از ابن سینا

ابوعلی سینا در كتاب نجات در این باره بیانی زیبا و استوار دارد، چنان كه گفته است:

«نیاز به پیامبر و بیان كننده شریعت الهی و ایدئولوژی انسانی در بقای نوع انسان و در رسیدن انسان به كمال وجودی انسانی‏اش بسی بیشتر است از نیاز به رویانیدن مو بر ابروان، و مقعّر ساختن كف دو پا و منافعی دیگر از این قبیل كه صرفاً در بقای نوع انسان نفع دارد بدون این كه ضرورت بقای نوع بشر آن را ایجاب كند.[10]

اسلام، ایدئولوژی برتر

درباره ایدئولوژی، چند پرسش بنیادین قابل طرح است كه با پاسخ‏گویی به آنها می‏توان ویژگی‏های ایدئولوژی برتر را شناخت، واز سوی دیگر با تطبیق آن ویژگی‏ها بر اسلام به برتری ایدئولوژی اسلامی پی برد.

1. ایدئولوژی گروهی و انسانی

ایدئولوژی به دو دسته گروهی و انسانی تقسیم می‏شوند، ایدئولوژی‏های گروهی مخاطبان خود را گروه یا طبقه یا قشر خاص قرار می‏دهند و نجات و رهایی یا سیادت و برتری آن گروه یا طبقه را وجهه همت و غایت خود می‏دانند؛ طرحی نیز كه ارائه می‏دهند به آن گروه یا طبقه اختصاص دارد. طبعاً حامیان آنها نیز از همان گروه یا طبقه

صفحه 34

است. ولی ایدئولوژی‏های انسانی نوع انسان را مخاطب خویش قرار داده و به قوم، گروه یا طبقه معینی اختصاص ندارند. هدف این ایدئولوژی‏ها نیز رهایی و نجات و سعادت نوع بشر است، طرحی كه ارائه می‏دهند نیز همگانی است، بدین جهت از میان عموم قشرها و طبقات و گروه‏ها نیز حامی و پشتیبان جذب می‏كنند. ماركسیسم و دیگر فلسفه‏های ملی و قومی؛ ایدئولوژی‏های گروهی‏اند، و اسلام و دیگر مكتب‏های وحیانی ایدئولوژی‏های انسانی و همگانی‏اند.

این دو نوع ایدئولوژی ریشه در دو گونه انسان شناسی دارند. ایدئولوژی انسانی و همگانی به فطرت انسانی معتقد است. بر این اساس، انسان مقدم بر تأثیر عوامل تاریخی و اجتماعی، دارای بعد وجودی خاص بوده و استعدادهایی والا دارد كه به او هویت ممتاز می‏بخشد و او را از حیوان ممتاز می‏سازد. مطابق این دیدگاه، انسان در متن خلقت از نوعی شعور ووجدان نوعی و همگانی برخوردار است. این وجدان نوعی به او تعیّن نوعی بخشیده و سبب شده است كه صلاحیت دعوت، مخاطب واقع شدن، حركت و جنبش را پیدا كند، امّا در ایدئولوژی گروهی و طبقاتی، انسان نوعی، صلاحیت دعوت و طرف خطاب قرار گرفتن و حركت وجنبش را ندارد، زیرا شعور و وجدان و گرایش‏های انسان تحت تأثیر عوامل تاریخی در حیات ملی و قومی، و یا تحت تأثیر عوامل اجتماعی در موضع طبقاتی انسان مشخص می‏شود. انسان نوعی، صرف نظر از عوامل تاریخی یا اجتماعی خاص، نه شعور دارد و نه وجدان و نه صلاحیت دعوت و خطاب، بلكه موجودی انتزاعی است نه عینی.

اسلام چنان كه اشاره شد از نوع ایدئولوژی انسانی و همگانی است، خاستگاه آن فطرت انسانی و مخاطب آن عموم انسان‏هاست نه طبقه یا گروه خاصی، و عملاً توانسته از میان همه گروه‏ها حامی و پشتیبان جلب كند، حتی از طبقه ملأ و مترف كه با آنها به نبرد برخاسته است. سربازگیری از طبقه‏ای علیه خود آن طبقه، و از گروهی علیه منافع خود آن گروه، بلكه شورانیدن یك فرد علیه تبه‏كاری شخص

صفحه 35

خودش، كاری است كه اسلام در طول تاریخ فراوان كرده و می‏كند.

ایدئولوژی‏های گروهی و طبقاتی تنها قدرت انقلابی‏شان شورانیدن فرد علیه فرد دیگر، یا طبقه علیه طبقه دیگر است، ولی توان انقلاب فرد علیه خود او را ندارند. اهداف و آرمان‏های اسلام پیروزی انسانیت بر حیوانیت، علم بر جهل، عدالت بر ظلم، مساوات بر تبعیض، فضیلت بر رذیلت، تقوا بر بی‏بند و باری، توحید بر شرك است، و پیروزی مستضعفان بر جباران و مستكبران از مظاهر و مصادیق این پیروزی‏هاست.

2. ایدئولوژی مطلق و نسبی

بحث پیشین درباره یگانه یا چندگانه بودن ایدئولوژی بود. ایدئولوژی یگانه همگانی و فراگییر است و عموم انسان‏ها را مخاطب خود قرار می‏دهد، ولی ایدئولوژی چندگانه قومی، گروهی و طبقاتی است و به گروه و طبقه خاصی اختصاص دارد. به عبارت دیگر، تقسیم پیشین ایدئولوژی، به لحاظ مخاطبان و افراد بود ولی اینك تقسیم ایدئولوژی از نظر زمان و مكان است كه می‏تواند مطلق یا نسبی باشد. ایدئولوژی مطلق آن است كه با تحول شرایط مكانی و زمانی متحول نمی‏گردد، و ایدئولوژی نسبی با تحول شرایط مكانی و زمانی متحول می‏گردد و محكوم اصل اختلاف (بر حسب منطقه و مكان) و اصل نسخ و تبدیل (بر حسب زمان) است.

اطلاق و نسبیت ایدئولوژی به عوامل زیر بستگی دارد:

1. خاستگاه ایدئولوژی، فطرت نوعی انسان است یا منافع گروهی و احساسات قومی و طبقاتی.

2. ماهیت تحولات اجتماعی از قبیل تغییر ماهیت جامعه به جامعه‏ای دیگر با ماهیتی مغایر با جامعه گذشته است. مانند تحول آب به بخار كه وقتی آب است قوانین مایعات به آن حاكم است، و وقتی بخار می‏شود قوانین گازها بر آن منطبق می‏گردد. یا این كه تحولات اجتماعی از این قبیل نیست، در تحولات اجتماعی، قوانین اصلی تكامل جامعه و مداری كه تحول در آن رخ می‏دهد ثابت است. جامعه تغییر منزل و مرحله می‏دهد نه تغییر مدار و قانون تكامل، چنان كه جانداران از نظر زیستی

صفحه 36

متحول و متكامل می‏شوند امّا قوانین تكامل همواره ثابت است.

3. جهان بینی‏ای كه ایدئولوژی مبتنی بر آن است چگونه جهان‏بینی‏ای است؟جهان‏بینی علمی است یا فلسفی یا مذهبی؟ در فرض نخست به حكم این كه جهان‏بینی علمی متحول و ناپایدار است، ایدئولوژی مبتنی بر آن نیز متحول وناپایدار خواهد بود. بر خلاف جهان‏بینی فلسفی و وحیانی.[11] ایدئولوژی اسلامی اوّلاً مبتنی بر اصل فطرت است، ثانیاً: به دلیل اعتقاد به فطرت نوعی انسان، تحولات اجتماعی را از قبیل تبدّل ماهیت، وامدار قوانین اصلی تكامل اجتماعی نمی‏داند، بلكه آنها را از قبیل تحول منزل‏ها و مراحل تكامل می‏داند، و ثالثاً: بر جهان‏بینی فلسفی و وحیانی استوار است نه بر جهان‏بینی علمی، بدین جهت ایدئولوژی اسلامی مطلق است نه نسبی، یعنی بر همه شرایط مكانی و زمانی انطباق است.

3. ثبات و تحول ایدئولوژی

در بحث پیشین، مطلق یا نسبی بودن ایدئولوژی از نظر مكان‏ها و زمان‏های مختلف بود، و اینك سخن درباره ثبات یا تحول ایدئولوژی به عنوان یك پدیده است، بدون در نظر گرفتن اختلاف مكانی و زمانی.

مسأله مورد بحث این است كه آیا ایدئولوژی، خواه از نظر محتوا عام باشد یا خاص، مطلق باشد یا نسبی، از آن نظر كه یك پدیده است و پدیده‏ها متحول و متكاملند، دائماً در تحول و تكامل است، یا واقعیت یك ایدئولوژی از روز نخست تا پایان یكسان است؟ به عبارت دیگر، آیا ایدئولوزی پیوسته باید در حال حك و اصلاح و آرایش و پیرایش و مورد تجدید نظر از طرف رهبران وایدئولوگها باشد، و گرنه به زودی كهنه و فرسوده خواهد شد، و صلاحیت خود را از دست خواهد داد، یا آن كه ممكن است ایدئولوژی به گونه‏ای تنظیم شده باشد و آن چنان روی خطوط اصلی حركت انسان و اجتماع تكیه كرده

صفحه 37

باشد كه نیازی به هیچگونه تجدید نظر و اصلاح از طرف رهبران نداشته باشد، نقش رهبران و ایدئولوگها تنها اجتهاد در فتوا و محتوا باشد، و تكامل‏های ایدئولوژیكی در ناحیه اجتهادها باشد نه در متن ایدئولوژی؟

بدون شك ایدئولوژی‏های بشری از گونه نخست‏اند، زیرا طراحان این ایدئولوژی‏ها از چنان معرفت ژرف و گسترده‏ای نسبت به جهان و حیات فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی انسان برخوردار نیستند كه بتوانند خطوط اساسی ایدئولوژی ثابت و جاودانه‏ای را طراحی كنند، كه از گزند تغیر مصون بماند، و در عین حال با تعبیه كردن یك سلسله اصول و ضوابط، دست مجتهدان و ایدئولوگها را برای اجتهاد پویا و متناسب با زمان و مكان‏های مختلف باز بگذارد. امّا ایدئولوژی وحیانی از چنین امكانی برخوردار است، واین امكان در خصوص ایدئولوژی اسلامی جامه تحقق پوشیده است.[12]

جهان بینی یا پایگاه ایدئولوژی

یك مسلك یا فلسفه زندگی و به عبارت دیگر یك ایدئولوژی بر نوعی اعتقاد و بینش و ارزیابی درباره هستی و تفسیر و تحلیل از جهان استوار است. نوع برداشت و طرز تفكری كه یك مكتب درباره جهان و هستی عرضه می‏دارد، و زیرساز و تكیه‏گاه فكری آن مكتب به شمار می‏رود، «جهان بینی» نامیده می‏شود. هدف‏هایی را كه یك مكتب عرضه می‏دارد و به سوی آن‏ها دعوت می‏كند، راه و روش‏هایی كه تعیین می‏كند، بایدها و نبایدهایی كه انشاء می‏كند و مسئولیت‏هایی كه به وجود می‏آورد، همگی به منزله نتایج لازم و ضروری جهان‏بینی‏ای است كه عرضه كرده است.

شرایط اساسی جهان‏بینی

جهان‏بینی آن‏گاه می‏تواند تكیه‏گاه استواری برای ایدئولوژی باشد كه دارای ویژگی‏های زیر باشد:

1. به مسایل اساسی جهان‏شناسی، كه به كل جهان مربوط می‏شود نه به جزء خاصی از آن، پاسخ دهد.

2. معرفت پایدار و تزلزل ناپذیر از

صفحه 38

جهان به دست دهد تا قابل اعتماد و جاودانه باشد.

3. آنچه ارائه می‏كند ارزشی نظری داشته و واقع نما باشد، و ارزش آن صرفاً عملی و فنی نباشد.

4. اثبات پذیر باشد، یعنی از ناحیه عقل و منطق حمایت شود.

5. به حیات و زندگی معنا دهد و اندیشه لغو و بیهوده بودن زندگی را از ذهن‏ها خارج سازد.

6. آرمان ساز و شوق انگیز و آرزوخیز باشد.

7. تعهدآور و مسئولیت ساز باشد.

8. قدرت تقدس بخشیدن به هدف‏های انسانی و اجتماعی داشته باشد.

ویژگی‏های چهارگانه نخست موجب می‏شود كه جهان‏بینی از نظر عقلی و منطقی قابل اعتماد و رضایت‏بخش باشد.

چنان كه معنا بخشی و آرمان سازی جهان‏بینی یك مكتب، جاذبه و قدرت كشش به آن می‏دهد و به آن حرارت و نیرو می‏بخشد.

تعهدآوری و مسئولیت سازی یك جهان‏بینی، فرد را در عمق وجدان و ضمیر متعهد می‏كند و مسئول خود و جامعه قرار می‏دهد.

تقدّس بخشیدن یك جهان‏بینی به هدف‏های یك مكتب، سبب می‏گردد كه افراد به آسانی و رضایت خاطر در راه هدف‏های مكتب فداكاری و از خودگذشتگی كنند، و از ضمانت اجرایی نیرومندی برخوردار گردد.

انواع جهان‏بینی

جهان بینی از نظر منبعی كه از آن تغذیه می‏شود و در شناخت نسبت به انسان و جهان از آن الهام می‏گیرد سه گونه است:

1. جهان‏بینی علمی كه از علم تجربی تغذیه می‏شود.

2. جهان بینی فلسفی كه از تفكر فلسفی تغذیه می‏گردد.

3. جهان‏بینی دینی كه از سرچشمه وحی الهام می‏گیرد.

هر یك از این سه جهان‏بینی ویژگی‏هایی دارد كه با تبیین تطبیقی آنها از یك سو، و مقایسه آنها با شرایط اساسی جهان‏بینی از سوی دیگر می‏توان جهان‏بینی برتر را باز شناخت.

صفحه 39

1. جهان‏بینی علمی

جهان بینی علمی از علم تجربی تغذیه می‏شود. علم تجربی مبتنی بر مشاهده حسی، فرضیه و آزمون است. عالم تجربی برای تبیین پدیده‏های طبیعی نخست فرضیه‏ای را مطرح می‏كند، آن‏گاه آن را مورد آزمایش قرار می‏دهد، اگر آزمایش، آن فرضیه را تأیید كرد به صورت یك اصل علمی پذیرفته می‏شود، و تا فرضیه‏ای جامع‏تر كه آزمون‏ها، بهتر آن را تأیید كنند، پدید نیامده است آن اصل علمی به قوت خود باقی است، و با آمدن فرضیه‏ای جامع‏تر از دور خارج می‏شود. كشف علت‏ها و آثار و معلول‏ها به روش علمی به گونه‏ای كه بیان گردد انجام می‏شود.

مزایا و نارسایی‏ها

روش علمی از این جهت كه بر آزمون عملی مبتنی است مزایا و نارسایی‏هایی دارد. بزرگترین مزیت روش علمی، دقیق و جزئی و مشخص بودن آن است. علم می‏تواند درباره یك موجود هزاران اطلاع به انسان بدهد، از یك برگ درخت دفتری از معرفت بسازد. دیگر این كه چون قوانین خاص هر موجود را به بشر می‏شناساند، راه تصرف و تسلط بشر بر آن موجود را به او می‏نمایاند و از این راه، صنعت و تكنیك را به ارمغان می‏آورد. بنابراین، روش علمی دو امتیاز دارد:

الف. دقیق و مشخص است و درباره هر پدیده اطلاعات گسترده به انسان می‏دهد.

ب. راه تسلط انسان را بر طبیعت هموار می‏سازد.

امّا روش علمی نارسایی‏هایی نیز دارد كه عبارتند از:

1. قلمرو روش علمی محدود است، و تا آن جا پیش می‏رود كه قابل آزمون حسی باشد. و از آنجا كه حقایق غیر مادی قابل آزمون حسی نیستند، از قلمرو معرفت علمی بیرون می‏باشند. جهان‏بینی علمی جزءشناس است نه كل‏شناس، علم، انسان را به وضع برخی اجزای جهان آشنا می‏كند نه به شكل و قیافه و شخصیت كل جهان. جهان‏بینی علمی از روشن كردن آغاز و پایان جهان ناتوان است. از این نظر، جهان كهنه كتابی است كه اوّل و آخر آن افتاده، نه اوّلش معلوم است ونه آخرش.

2. تزلزل و ناپایداری، نارسایی دیگر

صفحه 40

جهان‏بینی علمی است و از این نظر شایستگی آن كه مبنای یك ایدئولوژی قرار بگیرد را ندارد. تزلزل و ناپایداری جهان‏بینی علمی ریشه در روش آن، كه مبتنی بر فرضیه و آزمون است دارد. فرضیه و آزمون ارزش موقت دارد، و در معرض تحول و دگرگونی است. در حالی كه ایمان و ایدئولوژی جامع و كامل به پایگاهی تزلزل ناپذیر نیاز دارد. تكیه‏گاهی می‏خواهد كه رنگ جاودانگی داشته باشد.

3. واقع‏نما نبودن، نارسایی دیگر جهان‏بینی علمی است. ارزش جهان‏بینی علمی بیشتر عملی و فنی است تا نظری و واقع‏نمایی. صنعت وتكنیك دستاورد ارزش عملی و فنی علم است نه محصول ارزش نظری و واقع‏نمایی آن.[13] آنچه می‏تواند تكیه‏گاه یك ایدئولوژی قرار بگیرد ارزش نظری است نه عملی.

2. جهان‏بینی فلسفی

جهان‏بینی فلسفی از تفكر فلسفی تغذیه می‏شود، و بر اصول بدیهی و جهان شمول استوار است، از این روی، هیچ یك از نارسایی‏های جهان‏بینی علمی را ندارد، و از این نظر می‏تواند تكیه‏گاه ایدئولوژی قرار گیرد. جهان‏بینی فلسفی بر اصولی استوار است كه یا بدیهی‏اند یا از پشتوانه برهانی برخورداراند و از طرفی، عام و فراگیرند، و چهره كلی و شخصیت جهان را روشن می‏سازند، و واقع‏نما و تزلزل ناپذیراند. جهان‏بینی فلسفی بر عمل انسان نیز تأثیر می‏گذارد، ولی نه از آن جهت كه راه تسلط بر طبیعت و تصرف در آن را هموار می‏سازد، بلكه از این نظر كه جهت عمل و راه انتخاب زندگی انسان را مشخص می‏كند. جهان‏بینی فلسفی به نگرش انسان به هستی و جهان شكل خاص می‏بخشد، یا به انسان ایده می‏دهد یا ایده او را از او می‏گیرد. به حیات او معنی می‏دهد یا او را به پوچی و هیچی می‏كشاند. با توجه به آنچه گفته شد، روشن گردید كه جهان‏بینی علمی فاقد تمامی شرایط اساسی جهان‏بینی قابل قبول و شایسته برای تكیه‏گاه بودن ایدئولوژی است، ولی جهان‏بینی فلسفی بسیاری از آن شرایط را دارا می‏باشد. با این حال فاقد

صفحه 41

برخی از شرایط یاد شده است كه مهم‏ترین آنها تقدس بخشیدن به اصول و آرمان‏های مكتب و ایدئولوژی است.

3. جهان‏بینی دینی

جهان‏بینی دینی (وحیانی) همه ویژگی‏های جهان‏بینی فلسفی را دارد، زیرا جهان‏بینی دینی عقل و برهان و تفكر فلسفی را به رسمیت شناخته است. این مطلب به ویژه در جهان‏بینی اسلامی، آشكارا یافت می‏شود.

جهان‏بینی دینی (وحیانی) علاوه بر دو مزیت جهان‏بینی فلسفی یعنی ثبات و جاودانگی، و شمول و فراگیری، از ویژگی قداست بخشی به اصول مكتب نیز برخوردار است. چنان كه همگی شرایط اساسی یك جهان‏بینی ایده‏آل را كه پیش از این یادآور شدیم، برخوردار است.

جهان‏بینی توحیدی(اسلامی)

مقصود از جهان‏بینی دینی در این جا اوّلاً: جهان‏بینی توحیدی است، و ثانیاً جهان‏بینی توحیدی آن گونه كه اسلام معرفی كرده است. بنابراین، مقصود از جهان‏بینی دینی در این جا، جهان‏بینی اسلامی است. آرمان‏ها و اصول جهان‏بینی توحیدی به قرار زیر است:

1. جهان از یك مشیت حكیمانه پدید آمده، و نظام هستی بر اساس خیر، وجود و رحمت و رسانیدن موجودات به كمالات شایسته آنها استوار است.

2. جهان یك قطبی و تك محوری است.

3. جهان ماهیت از اویی و به سوی اویی دارد. «انّا لله وإنّا إلیه راجعون».[14]

موجودات با نظامی هماهنگ به یك سو و به طرف یك مركز، تكامل می‏یابند.

4. آفرینش هیچ موجودی عبث و بیهوده و بدون هدف نیست.

5. جهان با یك سلسله نظام‏های قطعی كه سنت‏های الهی نام دارند اداره می‏شود.

6. انسان در میان موجودات از شرافت و كرامت ویژه برخوردار است، و وظیفه و رسالتی خاص دارد، مسئول تكمیل و تربیت خود و اصلاح جامعه خویش است.

صفحه 42

7. جهان مدرسه انسان است و خداوند به هر انسانی بر طبق نیت و كوشش صحیح و درستش پاداش می‏دهد.

جهان‏بینی توحیدی علاوه بر آرمان‏ها و پیام‏های یاد شده، بر مبنای منطق و برهان استوار است. در هر ذره از ذرات جهان دلایلی بر وجود خدای حكیم، علیم وجود دارد، و هر برگ درختی دفتری در معرفت پروردگار است.

جهان‏بینی توحیدی با توجه به آرمان‏های یاد شده به حیات و زندگی، معنی و روح و هدف می‏دهد، زیرا انسان را در مسیری از كمال قرار می‏دهد كه در هیچ حد معینی متوقف نمی‏شود و همیشه رو به پیش است.

جهان‏بینی توحیدی كشش و جاذبه دارد، به انسان نشاط و دلگرمی می‏بخشد، و جهان‏بینی‏ای است كه در آن تعهد و مسئولیت افراد در برابر یكدیگر مفهوم و معنی پیدا می‏كند و انسان را از پوچگرایی نجات می‏دهد.

پایان مقاله

منبع: مجله كلام اسلامی » بهار 1384 - شماره 53 (از صفحه 20 تا 42) > به نقل از سایت: http://www.noormags.com