عكاسى، نقاشى، مجسمهسازی
تاريخ پيدايش مجسمهسازی و نقاشى تقريباً مقارن با تاريخ پيدايش بشر است.
اما این هنر به دلیل پیشینه نادرست آن و بهره گرفتن در بتكدهها مورد بیمهری واقع شده است.
قرآن كريم در ضمن بيان سرگذشت اقوام و ملل و سنتهاي رايج آنان به تمثالها و تنديسهاي آنان حتي با ذكر نام57 پرداخته و بيان داشته انگيزه اصلي پيكرتراشى، مجسمهسازی و تصويرگري، بتپرستی بوده است.
در تاریخ زندگی پیامبران همواره مبارزه با بتپرستی مشهود بوده است.
در مدارك تاريخي نيز به نمونههايي از مجسمهسازی و تصويرگري با هدف طلسم و جادو اشاره شده است.58
به عبارت دیگر این ذوق و قریحه هنری گرچه از فطرت زیباجوئی انسان سرچشمه گرفته اما همواره مورد بهره برداریهای سوء و ناروا واقع شده است. در حالیكه خداوند از خود به عنوان بهترین صورتگر یاد می كند:
"و صَوّركُمُ ما اَحَسَن صُوَرُكُمْ و اِلیْهِ المَصیرُ" 59صورتگری كرد و زیبا شكل و صورتی به شما داد و بازگشت به سوی اوست.
60 مراد از "تمثال" در آیات قرآنی مجسمههایی است كه به عنوان بت مورد عبادت و پرستش مشركان قرار میگرفته 61و در برخی از آیات هم بجای تماثیل، اصنام و آلهه آورده شده است كه منظور همان بتهایی است كه حضرت ابراهیم(ع)آنها را با تبر درهم شكست.
صورتگري و نقاشى در مضامين روايات به گونههاي مختلفي است. ساختن مجسمه و كشيدن شكل درخت جايز شمرده شده است و نماز خواندن با انگشتري كه شكل جانداران يا پرنده بر آن نقاشى شده يا لباسي كه مصور به تصاوير و تمثال باشد باطل اعلام شده است.62 اما پهن كردن آن بعنوان زیرانداز جایز است63 اما سلار دیلمی نماز در لباس دارای تمثال را مكروه میداند.64
اجمالاً اقوال فقهای گذشته در باب مجسمه سازی و حرمت تصویر چنین است:
1.قول به حرمت تصویر مطلقاً خواه مجسمه باشد یا منقوش، موجود جاندار باشد یا بیجان(ابوصلاح حلبی ابن براج)65
2. قول به حرمت مجسمهسازی فقط، خواه مجسمه موجود با روح باشد یا بیروح(شیخ مفید، شيخ طوسى، سلار ديلمى، علامه)
3. قول به حرمت تصویر خصوصی موجودات جاندار خواه به طور مجسمه باشد یا نقش و عكس(ابن ادریس حلی در سرایر، محقق كركی در جامع المقاصد)
4. قول به حرمت خصوص تصویر جانداران به طور مجسمه(در اكثر كتابهای فقها تلقی به قبول شده است).66
5. قول به جواز تصویر مطلقاً چه جاندار چه بیجان چه مجسمه چه نقش و عكس(شیخ طوسی در التبیان. امین اسلام طبرسی در مجمع البیان)
روایات وارده در این خصوص دو دسته است:
دسته اول مطلقاً حرام می دانند چه مجسمه چه غیر مجسمه چه از جاندار چه غیر آن.
و دسته دوم: فقط ساختن مجسمه از موجودات جاندار را نهی میكنند.67
گفته شده 68در جمع بین دو دسته حدیث بهتر است به حرام بودن مجسمؤ موجودات جاندار اكتفا كنیم به دلیل اینكه اخبار مقابل آن ضعیفند.
فقهای معاصر مانند امام خمينى و آية اللّه خويى69 و آقاي سيد احمد خوانسارى و شيخ جواد تبريزى70 حكم به حرمت مجسمهسازی حيوانات را از باب قدر متقين از ادله و اخبار استفاده كردهاند و نسبت به اجماع تعبيرشان اين است كه در اين مورد ادعاي اجماع يا حكايت اجماع شده است.
آية اللّه سيستانى نظرشان چنین است: ساختن مجسمه جاندار مطلقاً بنا بر احتیاط حرام است ولی خرید و فروش آن اشكال ندارد. گرچه احوط ترك آن است، اما نقاشى جاندار بنا به اقوي جايز است.
آية اللّه مكارم شيرازى: ساختن و خرید و فروش مجسمه اشكال دارد ولی خرید و فروش صابون و مانند آن كه روی آنها مجسمه با نقشهای برجسته است اشكال ندارد.71
آية اللّه گلپايگانى: ساختن مجسمه حرام است ولی خرید و فروش آن بعید نیست جایز باشد و احوط ترك آن است.72
محمد جواد مغنیه می نویسد:
ساختن مجسمه حتي جانداران به عنوان تزيينى، زيبائى، لذت بردن، یادمان بزرگان، نشانه تمدن است و در پیشرفت و ترقی كشور جایز است، خداوند متعال می فرماید: برای سلیمان آنچه می خواست از مجسمهها ساختند.
شیخ انصاری در مكاسب معتقد است كه اگر نیاز افتد انسان چیزی همانند آفریدههای خدا بسازد هرچند جاندار باشد به یقین جایز خواهد بود. سپس مغنيه ادامه ميدهد بنابراين فتواي به حرام بودن مجسمهسازی منشئي جز احتياط و ترس از گرفتار شدن در دام شرك ندارد.73
البته نكته مهم اين است كه ساختن مجسمه يا عروسك و يا ترسيم نقاشىهايي كه محرّك بوده و موجب مفسده و تحريك گردد ـ چنانچه در بازار امروز كم نيستند ـ هيچ توجيه عقلايي و شرعي براي جواز آن نيست و به عنوان مقدمه حرام است. این قید و شرط برای تمامی هنرهای شناخته شده در عصر امروز قابل صدق و تطبیق است و اگر هنری با تمام انواع آن، متعهد و در مسیر كمال بخشیدن به انسان باشد البته جایز و ارزشمند است.
امام می فرماید: آنچه به نظر ما قویتر میآید حرام بودن ساختن مجسمه جانداران است.
74و آية اللّه خويى می نویسد: در حرمت و ساخت مجسمه حیوانات بین علمای ما اختلافی نیست بلكه ادعای اجماع بر آن شده است.75 از طرفی این اجماع همانند بسیاری از اجماعاتی كه در كلمات علمأ ادعا یا حكایت شده است اجماع مصطلح و تعبدی كاشف از رای معصوم(ع) نیست بلكه اجماع مدركی است.
امام خمینی در بسیاری موارد به این گونه اجماعات ترتیب اثر ندادهاند مانند بحث خرید و فروش اعیان نجسّه و متنجسه كه ادعای اجماع بر منع و حرمت آن شده و فرموده اند.
تحصیل اجماع یا شهرت معتبر قابل اعتماد در مثل چنین مسالهای كه این همه اختلاف نظر درباره آن وجود دارد و باب اجتهاد رای بر آن باز و معركه آرأ است. بخصوص كه گروهی از بزرگان در این حكم به ادله لفظیه یعنی اخبار و روایات تمسك كردهاند، امكان ندارد چون اجماع مدركی است و بی اعتبار.76
عمده دلایل مساله حرمت تصویر بطور مطلق روایاتی است كه به آنها تمسك شده و در آنها از تزیین خانهها به تصویر نهی شده و خبر داده شده كه حضرت امیر(ع) دستور شكستن مجسمهها را به فرمان رسول خدا دادند و همچنین در منع از تجدید قبرها روایت وارد شده و آن را سبب خروج از اسلام می دانند. یا روایاتی كه امام(ع) فرموده است در خانهای كه سگ یا مجسمه انسان باشد وی داخل نمیشود.
امام خمینی در این باره مینویسد:77
مراد از مجسمههایی كه حضرت رسول(ص) به حضرت امیر(ع) دستور نابودی آن را صادر كرد هیاكل عبادات و مجسمه بتهای مورد پرستش مردم بتپرست و مشرك بود كه مورد تعظیم و پرستش مردم بوده و آنها را به عنوان معبود میپرستیدند و شاید در این حدیث به كسر لام باشد كه نوعی بیماری است شبیه به جنون كه عارض سگها میشود و اگر سگی مبتلا به آن كسی را گاز بگیرد این بیماری به انسان هم منتقل میشود و اگر مراد از مجسمهها هیاكل عبادت و بتهای مورد پرستش و غرض از قبرها قبرهایی كه تعظیم و پرستش شود نباشد، این قدر اهمیت ندارد كه پیامبر به حضرت علی(ع) این ماموریت را واگذارد.
به این ترتیب امام خمینی اجماع را مدركی دانسته و روایات را كافی در بیان حرمت نمیدانند. ایشان همچنین میفرماید: فهم و شناخت روایات بایستی با دقت و تحقیق انجام گیرد چراكه با رعایت مناسبت، حكم و موضوع بدست میآید كه مقصود از تماثیل و تصاویر، تمثال بتهایی است كه در عصر صدور روایات وجود داشته چنانكه از برخی روایات استفاده میشود از جمله:
"من جَدّد قَبراً او مَثّلَ مِثالاً خَرَجَ عَنِ الاِسلامِ"78
و نیز اَشّدُ النّاسِ عَذاباً یَوم القیامه... و مُصوّر تَصْویرَ التَماثیلِ.79
از نوع نهیها بدست می آید كه مطلق تمثال و تصویر مورد نظر نیست چراكه این عمل بزرگتر از كشتن فرد محترم یا از زنا و شرب خمر نمیباشد. بنابراین این گونه روایات در موقعیت زمانی خاصی وارد شده است و گروهی از اعراب مسلمان پس از نابودی كفر و شكستن بتها، علاقه گذشته را در دل پنهان داشته برای نگهداری آثار پیشینیان خود اقدام به این اعمال میكردند همانطور كه توسط گروهی حفظ آثار مجوس تبلیغ میشود.80 اینك برخی از فتاوی ایشان كه بیانگر جواز و برخی حرمت است را از نظر میگذرانیم.81
* به تصوير كشيدن غير جانداران مانند درختان و گلها جايز است هرچند مجسمهاي باشد و در اين مورد فرقي ميان انواع تصوير نيست خواه نقاشى ترسيمي و خواه گلدوزي و خواه كندهكاري و غيره.
* صورتسازی موجودات جاندار مانند انسان و حیوان، در صورتیكه مجسمهای باشد مانند مجسمههایی كه از سنگ و فلزات و چوب و مانند آن میسازند، حرام است.
* بنابر اقوی در صورتیكه تصویر، مجسمهای نباشد، جایز است هرچند كه احتیاط(و مستحب) ترك آن است.
* همچنانكه مجسمهسازی جانداران حرام است، تجارت با آن و گرفتن دستمزد برای آن نیز حرام است.
البته این مربوط به عمل تصویرسازی است.اما خريد و فروش و مالك شدن و بكار بردن و نگاه كردن به تصوير هرنوع كه باشد(چه نقاشى، چه گلدوزی ، چه كندهكاری و حتی مجسمهها) بنابر اقوی جایز است.* نقاشى مانع ندارد ولي ساختن مجسمه حيوان جايز نيست.
* ساختن مجسمه حرام است و عكس ولو روی پارچه اشكال ندارد.
عكاسى
بحث از عكاسى در ادامه بحث از ساختن مجسمه و نقاشى مطرح ميشود. آیة اللّه حسینی روحانی بیان میكند: تصاوير متعارف در زمان ما اشكالي ندارد اگر عكس گرفتن با دوربين عكاسى و يا براي بيماري كه تصوير به صورت سايه برداشته ميشود (تصاوير راديولوژي) اگر حرام باشد پس نگاه كردن در آينه و ايجاد تصوير ما در آينه هم بايد حرام باشد چون فرقي بين تصوير دائمي و لحظهاي نيست.
و نیز مینویسد: عكسبرداري و عكاسى حرمتي ندارد و خريد و فروش آن با آن اشكالي ندارد به دليل82 نصوصي كه نگهداري بالشهايي كه داراي عكس هستند را جايز ميداند و بر جواز خريد آن از بازار دلالت ميكند.83
از فقهأ معاصر، "آية اللّه تبريزى" ، "صافى"، "گلپايگانى" و "اراكى" عكس گرفتن مرد از زن نامحرم را جایز میدانند 84و اگر زن نامحرم را هم بشناسد نباید بنا به احتیاط واجب به آن نگاه كند. اما اگر از طریق تلویزیون و غیره پخش شود جایز است بشرطی كه قصد لذت بردن نداشته باشد و به حرام نیفتد.85
امام خمينى: عكس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نیست. اما اگر برای عكس گرفتن مجبور شود حرام دیگری انجام دهد مثلاً به بدن او دست بزند یا نظرش به صورت آرایش كرده او یا بدن بیفتد نباید عكس بگیرد.86
منبع : www.tebyan.net
پاورقیها:
· 57. سوره نوح /23
· 58. تاریخ تمدن ویل دورانت ج1 ص105 ـ 106 و ر.ك: اسلام و عرب گوستاولوبون
· 59. سوره تغابن/3
· 60. نظیر این معنا در آیات زیر آمده است: آل عمران/6/ اعراف/11/غافر/64/حشر/24، انفطار/18
· 61. انبیأ/52،68، صافات/85 ـ 98
· 62. المبسوط شيخ طوسى ج1/83 ـ نهایة / ص99
· 63. كلیه روایات در وسائل الشیعه حرّ عاملی ج3و12 بیان شده است.
· 64. مراسم ص64. سلار ديلمى.
· 65. المهذب ابن براج ج1 ص344
· 66. شیخان در المقنعه ص587 و النهایه ص363 و ر.ك: مختلف الشیعه علامه حلی ج5 و فقه الصادق ج11 ص169
· 67. المستدرك الباب 75 من ابواب مایكتسب به و وسائل الشیعه الباب 94 من ابواب ما یكتسب به
· 68. فقه الصادق ج11 ص169
· 69. CDامام رضا(ع)
· 70. همان
· 71.همان
· 72. همان
· 73. فلسفات اسلامیه محمد جواد مغنیه ص921
· 74. مكاسب محرمه ج1/168 و 176. تحریرالوسیله ج1 ص496 ج12
· 75. مصباح الفقاهه ج1/121
· 76. مكاسب محرمه ج1/ص32
· 77. همان ج1 ص170 و 171
· 78. وسائل الشیعه ج3 ص562 هركس قبری را دوباره بنا كند یا تمثیلی بسازد از اسلام خارج شده است.
· 79. مستدرك كتاب تجارت باب 75 از ابواب مایكتسب به، بدترین مردم در روز قیامت در بلا دیدن(چند نفرند) از جمله سازنده تمثال و مجسمه
· 80. المكاسب المحرمه ج1 ص199
· 81. رساله نوین ج3 ص203 ـ تحریر الوسیله ج1 ص496 ـ 497 ـ رساله عملیه مساله 2069
· 82. وسائل الشیعه باب چهارم از ابواب احكام الاماكن
· 83. فقه الصادق: محمد صادق حسيني روحانى. استفتائات ج1 ص176
· 84. CDامام رضا(ع). استفتائات ده تن از مراجع تقلید معاصر
· 85. همان. فتاواي آية اللّه اراكى
· 86. همان. مساله 2439.
· المقنعه، شیخ مفید، ص588 السرائر ابن ادریس ج2 ص224
· الكافی فی الفقه ابن براج ص281
· منابع مورد استفاده در چهار شماره گذشته:
· ـ وسائل الشیعة: الشيخ محمدبن الحسن الحرالعاملى. المكتبة الاسلامیه. تهران.
· ـ الكافى: ابوجعفر محمدبن يعقوب الكلينى. دارالاضوأ بیروت 1405
· ـ الكافى في الفقه: ابن براج.
· ـ المبسوط: الشيخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسى. المكتبة الرضویه تهران. 1378 ش.
· ـ مستمسك العروة الوثقى: سید محسن طباطبایی حكیم. مطبعة الاَّداب النجف 1391.
· ـ مفاتیح الشرایع: فیض كاشانی(محمدمحسن) مطبعة خیام. قم 1401
· ـ مفتاح الكرامه: فی شرح قواعد العلامه: محمدجواد الحسيني العاملى. موسسه آل البیت 1324.
· ـ مهذب : عبدالعزیز بن براج: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
· ـ نهج البلاغه(شرح): ابن ابی الحدید. داراحيأ التراث العربى. بیروت.
· ـ ولایت فقیه: روح اللّه الموسوي الخمينى. موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى تهران 1375.
· ـ مسالك الافهام فی شرح شرایع الاسلام: زين الدين بن علي العاملى. انتشارات دارالهدى.قم.
· ـ قرآن مجید
· ـ مجموعه مقالات كنگره زمان و مكان در اجتهاد. دفتر نشر و تنظيم آثار امام خمينى 1375.
· ـ مجمع فائدة والبرهان: محقق اردبيلى. موسسه النشر اسلامی ایران.
· ـ مجمع المسائل: آية اللّه محمدرضا گلپايگانى
· ـ تاریخ تمدن: ویل دورانت.
· ـ تحریر الوسیله: روح اللّه الموسوي الخمينى. اسماعیلیان قم.
· ـ اسرائر الحاوي لتحرير الفتاوى: ابوجعفر محمدبن احمد بن ادريس الحلى. موسسه النشر اسلامى.
· ـ صحیفه نور: مجموعه رهنمودهاي امام خمينى . تهیه و تدوین مركز مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی . تهران 1361ش.
· ـ فلسفات اسلامیه: محمد جواد مغنیّه
· ـ فقه الصادق: سيد محمد صادق حسيني روحانى. چاپ مهراستوار. قم.
· ـ العروة الوثقى: امام خمينى(تعليق): مكتبة الوجدانی قم.
· ـ فقه(مجله) شماره 4و5. دفتر تبليغات اسلامى. قم.
· ـ جواهر الكلام: الشيخ محمد حسن النجفى. داراحيأ التراث العربى. بیروت.
· ـ الحدائق الناظره: فی احكام العترة الطاهره. الشيخ يوسف البحرانى. دارالكتب السلامیه. نجف 1352ق.
· ـ رساله نوین: بي آزار شيرازى. دفتر نشر فرهنگ اسلامى. تهران 1346ش.
· ـ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدشقیه: زین الدین بن علی جبل عاملی(شهید ثانی)، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى.
· ـ توضیح المسائل: آية اللّه اراكى.
· ـ توضیح المسائل: روح اللّه الموسوي الخمينى. انتشارات فرهنگ انقلاب اسلامی 1365ش.
· ـ استبصار فیها اختلف من الاخبار: الشيخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسى. دارالاضوأ، بیروت 1406ق.
· ـ تهذیب الاحكام. الشيخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسى. دارالاضوأ، بیروت 1406ق.
· ـ كیمیای سعادت: امام محمد غزالى
· ـ المراسم العلویه: سلار ديلمى(ابويعلي حمزة بن عبدالعزيز دارالجوامع الفقهيه بیروت 1410)
· ـ مستند الشیعه: احمد بن محمد مهدي نراقى. كتابخانه آية اللّه مرعشى. قم.
· ـ مصباح الفقاهه: آية اللّه خويى انتشارات وجداني. قم.
· ـ مقنعه: شیخ مفید