ولادت

 آیةالله حاج سید صادق قمی، در یكی از خاندان های محترم و متدین تجارت پیشه در سال 1255 ق، در قم زاده شد. او از اول كودكی به تحصیل علم علاقه بسیار داشت و پدر بزرگوارش حاج میراز زین العابدین - كه از اهل علم بود (1) - نیز او را به فراگیری دانش تشویق كرد و تا هیجده سالگی در قم به فراگیری مقدمات اشتغال داشت.

تحصیلات

 او  پس از فراگیری ادبیات همراه با دوست و هم بحث خود، مرحوم ملا غلامرضا قمی به اصفهان مهاجرت كرد و دو سال در آنجا اقامت گزید.

سپس به تهران رفت و نزد حكیم معروف مرحم آقا علی مدرس زنوزی به تحصیل حكمت و فلسفه پرداخت(2)

 هجرت به نجف

وی در سال 1279 ق، همراه دوست خود آیةالله ملا غلامرضا به نجف اشرف رهسپار شد و در محضر مرحوم شیخ انصاری زانوی ادب به زمین زد و به مدت دو سال از بحث های وی بهره مند شد و كتاب «فرائد الاصول» را نیز در همان زمان تصحیح نمود.

 پس از درگذشت شیخ اعظم (1281ق)، به درس فقه و اتصول آیات عظام: میرزا محمد حسن شیرازی و میرزا حبیب الله رشتی حاضر شد و از محضر آنان توشه های بسیار برگرفت(3) و با مهاجرت میرزای شیرازی به سامراء (1291 ق)، وی در نجف ماند و تنها از درس های میرزا حبیب الله رشتی بهره برد. از تقریرات درس فقه استادش - كه آمیخته با نظرات اوست - بر می آید(4) كه در این زمان ملكه استنباط و قوه اجتهادش، شكوفا گرده است. او در این حوزه، به قدس و ورع و تقوی و صلاح و درستی مشهور شده بود (5)

 وی پس از 17 سال اقامت در نجف، سال 1296 ق، به همراه دوست و هم بحث خود - ملا غلامرضا - به سامراء كوچ نمود و به دمت دو سال هم از محضر میرزای شیرازی استفاده برد و با مكتب فقهی سامراء و میانی اصولی آن، آشنا گردید.

 بازگشت به قم

 در سال 1298 ق، با هم بحث خویش، مرحوم آیةالله ملا غلامرضا به زادگاهش بازگشت و مورد توجه عموم علما و مردم شهر واقع شد، به ویژه آن كه چند نفر از مراجع و مجتهدین شهر مانند: مرحوم آیةالله حاج ملا صادق و مرحوم آیةالله حاج سید جواد قمی (م 1303 ق) ایشان را از نظر علم و فقاهت و تقوا ستودند.

آیت الله حاح سید مهدی روحانی می فرمود:

آقای حاج سید جواد در آن زمان در قم ریاست تامه داشت و چون از مطالب شیخ انصاری چیز مهمی در دست نداشت و از طرفی حاج سید صادق به تازگی وارد قم شده بود و چندان موقعیتی نداشت، مرحوم حاج سید جواد با ایشان مباحثه خصوصی قرار داده و در حقیقت از او استفاده می كرد. آن مرحوم وصیت كرد كه مُهرم را تحویل حاج سید صادق بدهید و نماز جنازه ام را هم ایشان بخواند (6)

هم ایشان می فرمود:

 مرحوم والد و عمویم آقای حاج میرزا محمود گفتند: مرحوم آیت الله آقا سید علی قزوینی (صاحب حاشیه بر قوانین) قم آمده بود و با مرحوم حاج سید صادق مباحثه می كردند، در جاهایی كه مربوط به مطالب شیخ انصاری نبود، مرحوم حاج سید علی برتری داشت و حاج سید صادق ایشا ن را به مطالب شیخ می كشانید و غلبه می كرد. مرحوم عمویم آقای حاج آقا احمد می گفتند: در این مجالس حاج آخوند – ملا غلامرضا قمی - هم بوده و طرف بحث نیز بوده اند، پس از آن مجلس یا مجالس، از مرحوم سید قزوینی پرسیدند: كه این دو كدام بهترند؟ در پاسخ گفته بود: حاج سید صادق قوی تر است.

مرجعیت امور 

مرحوم آیت الله حاج سید صادق، پس از وفات آیت الله حاج سید جواد قمی، یگانه مرجع مرافعات و فصل خصومات و رفع دعاوی بود (7).

عقود و أسناد به مهر و امضای او می رسید و ذكاوت عجیبی در امر قضاوت حل و فصل منازعات از ایشان مشاهده می شد تا آنجا كه بعضی، آنها را حمل بر كرامات كرده و حكایاتی نقل نموده اند(8)

 از ویژگی های دیگر ایشا، نظم و ترتیب در زندگی بود. وی با كثرت مراجعات در امور شرعی و عادی، باز وقت تدریس و مطالعات و عبادات شركت در مجالس و تألیفاتش، هر یك به جای خود محفوظ بود از هیچ كدام غفلت نمی كرد. دیگر از ویژگی هایش عشق به كار و حل مشكلات مردم بود. از كاری كه وظیفه او بود هیچ وقت اظهار خستگی نمی كرد، چه بسا نیمه شب در سرما یا گرما برای رفع حاجتی سراغ او می آمدند، و او متغیر نمی شد(9(

 شاگردان

در محضر آن فقیه فرزانه، شاگردانی چند پرورش یافتند كه عبارتند از آیات عظام و حجج اسلام(10)

 1-     حاج شیخ حسن فاضل (م 1366 ق(

 2-     حاج سید فخر الدین سیدی - نوه دختری مرحوم میرزای قمی - (م 1363)

 3-     حاج شیخ محمد كبیر قمی 1290- - 1369 ق

 4-     آخوند ملا علی كبر قمی

 5-     شیخ ابوالقاسم صغیر (1352)

 6-     حاج سید ابوالقاسم مرتضوی

 و از میان این گروه، مرحوم حاج حسن فاضل از قم مهاجرت نكرد و اختصاص به شاگردی آن استاد عالیقدر پیدا كرد و به درجات عالیه فقاهت و اجتهاد نائل آمد (11)

 تألیفات

 از آنجا كه ایشان به جز امامت جماعت و مرجعیت امور دینی مردم، متصدی امر قضاوت، و فصل دعاوی و رفع خصومات بود و لذا كمتر تألیفی از او به یادگار مانده است. اما همان نوشتجات اندك او، گواه روشنی بر فضل و فقاهت اوست. به گفته آیت الله سید مهدی روحانی وی مجلدی از مباحث عقلیه را نگاشته بود، كه در جریان سیل معروف قم (سال 1352 ق) از میان رفت، و نیز حدود هزار ورق - یا بیشتر - از مباحث مختلفه در فقه و اصول نگاشته است كه متفرق می باشد و چون اورق بسیاری از آنها مفقود شده، مرتب ساختن آنها غیر ممكن است. اما كتابی كه هم اینك از او در دسترس است، «شرح كتاب الزكاة» شرایع (از آغار زكات تا اصناف مستحقین) می باشد، كه نزد نوادگان وی است.

 بنای مسجد  و مدرسه

 سال 1311 ق بود كه مرحوم آقای حاج سید صادق، شروع به ساختمان مسجد و مدرسه نزدیك خانه مسكونی اش نمود و بنیاد مسجد در سال 1313 ق تمام شد و به تدریج حجرات مدرسه نیز در سالیان بعد تكمیل گردید و اینك مورد استفاده، جمعی از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم است.

(این مدرسه به خواست آیت الله سید صادق روحانی) در سال 1395 ق مورد بازسازی و تعمیرات اساسی قرار گرفت و امامت جماعت مسجد را سالیان بسیاری است آیت الله آقای حاج مهدی روحانی بر عهده دارد)

 درگذشت

 مرحوم آیت الله حاج سید صادق، پس از 83 سال زندگی كنده از خدمات دینی و اجتماعی در تاریخ پنجشنبه پنجم ماه (12) ربیع الاول 1338 ق بدرود حیات گفت و پس از یك تشیع با شكوه، در سمت شمال مرقد میرزای قمی - در قبرستان شیخان كبیر - به خاك سپرده شد.

  فرزندان

 از آن فقیه بزرگ فرزندان متعددی بر جای ماند، كه هر یك از مفاخر روحانیت و حوزه علمیه قم بوده اند.

 آنان عبارتند از:

 1-مرحوم آیت الله حاج میرزا محمود روحانی

 وی در سال 1307 به دنیا آمد و پس از خواندن مقدمات و ادبیات سطوح نزد حضرات آیات: حاج شیخ حسن فاضل و آخوند ملاغلامرضا - صاحب قلائد - و حاج آقا احمد طباطبائی، در سال 1330 ق به نجف مشرف شد و از محضر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و میرزای نائینی بهره مند گردید و مدتی نیز در مشهد، از محضر آیت الله حاج آقا حسین قمی استفاده نمد، سپس به قم مراجعت كرد و سالیان فراوان از درسهای فقه و اصول آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حایری یزدی، بهره برد، تا بدانجا كه یكی از معاریف علمای قم به شمار می رفت و پس از پدر بزروارش به جای وی اقامه جماعت می نمود. او عالمی عامل و فقیهی زاهد و متبعد بود و(13) از جمله عالمان قم بود كه با پیامی از نهضت ملی شدن صنعت نفت و اهداف آیت الله سید ابوالقاسم كاشانی پشتیبانی نمود (14)

 وفاتش در 18 شعبان المعظم 1381 ق رخ داد و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیهم السلام مدفون گردید.

 او والد مروم حاج سید محمد روحانی و آیت الله حاج سید صادق روحانی بود.

2- مرحوم آیت اله حاج میرزا ابوالحسن روحانی.

  وی در سال 1309 ق به دنیا آمد و پس از تحصیل سطوح عالیه در محضر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در نجف اشرف به قم آمد و در درسهای آیت الله حاج شیخ عبدالكریم حایری شركت جست تا به مقام اجتهاد نائل آمد، وی پس از سالها اقامت در قم و خدمات دینی و اجتماعی، به نجف اشرف مهاجرت نمود و بعد از سالی چند، در 6 ذیقعدة الحرام 1382 ق بدرود حیات گفت و در مقام هود و صالح در قبرستان وادی السلام نجف به خك سپرده شد، وی والد آیت الله حاج سید مهدی روحانی و حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سیدهای روحانی است.

 3- مرحوم آقای میرزا فخرالدین روحانی

او. در عنوان جوانی، در اوج فضل و كمال در 10 شوال المكرم 1369 ق درگذشت و در صحن موزه حرم مطهر حضرت معصومه علیهم السلام به خك سپرده شد.

 4- آیت الله حاج میرزا ابوالقاسم روحانی

 او در 1316 ق زاده شد و پس از تكمیل سطوح به نجف اشرف مهاجرت كرد و از محضر آیات عظام، میرزا نائینی آقا ضیاء الدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهان بهره برد تا به مقام اجتهاد نائل آمد و به وطن خویش بازگشت و در مسجد امام حسن عسكری به اقامه جماعت و ترویج شعائر دینی پرداخت، وی در 27 رمضان 1384 ق در گذشت و در قبرستان شیخان، به خاك آرمید(15) وی والد حضرات حجج السلام آقایان، حاج سید فضل الله و حاج سید محمد علی و حاج سید مهدی روحانی است.

 5- مرحوم حجة الاسلام و المسلمین حاج آقا احمد روحانی

 وی در 13 شوال 1322ق به دنیا آمد و پس از وفات پدر، در محضر آیات عظام سید محمد تقی خوانساری، میر سید علی یثربی كاشانی و مرحوم حاج شیخ حسن فاضل سطوح فقه و اصول را فرا گرفت، سپس در محضر آیت الله حاج شیخ عبدالكریم حایری (در قم) و خضرات آیات میرزای نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی، و میرزا ابوالحسن مشكینی (در نجف اشرف) و آیت الله حاج آقا حسین قمی (در كربلا) مبانی فقهی و بنیه علمی خویش را استوار ساخت.

 وی در این مدت برای تبلیغ دین، بارها به هندوستان سفر كرده و در ملازمت آیت الله قمی برای اعاده حجاب زنان، به ایران آمد و پس از موفقیت دینی ایران، به وطن خود باز آمد و در سال 1374 ق به اصرار گروهی از علما و مردم متدین تهران، امامت جماعت مسجد بنی هاشمی را بر عهده گرفت و به نشر احكام دین پرداخت. از تألیفات وی كتاب «سر السعادة» در فضیلت صلوات، و كفایة النحو»، «تسلیة المریض» و «خاطرات» است، وی در دوم صفر 1384 ق بدرود حیات گفت و در قبرستان شیخان به خاك سپرده شد (16)

دامادها 

مرحوم آیت الله حاج سید صادق قمی، دارای دامادهای بزرگواری بود كه برخی از آنها عبارتند از:

 1-     حضرت آیت الله آقای حاج شیخ محمد علی شاه آبادی - قدس سره - استاد حضرت امام خمینی (1292 - 1363 ق)، صاحب «رشحات البحار»، «شذرات المعارف»، - «مفتاح السعادة»، «منازل السالكین»، «رساله عقل و جهل، «حاشیه بر كفایه»، «نجات العباد»، «فصول»(17)

 2-     مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی حرم پناهی قمی (1319 - 1374 ق) قدسر سره(18)

 3-     مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد قمی (19)

 4-     مرحوم آیت الله حاج میرزا سید حسن برقعی قمی(20)

 5-     مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد باقر جوادیان قمی(21)

 نوادگان

 از آن فقیه بزرگ و فرزندانش، نسلی صالح و عالم و متدین بر جای ماند كه تكنون چراغ علم و فضیلت را در حوزه علمیه قم روشن نگاهداشته اند، برخی از آنان عبارتند از:

 1- مرحوم آقای حاج سید محمد روحانی (1338 - 1419 ق) صاحب «منتقی الاصول» - 7 ج، «المرتضی الی الفقه الارقی» در زكات، صوم، خمس، حج، «حاشیه بر عروة»، «توضیح المسائل»، «منهاج الصالحین»، و «مناسك حج»(22)

 2-آیت الله حاج سید صادق روحانی (متولد 1342 ق) صاحب «زیدة الاصول» شش جلد - «فقه الصادق»- 27 جلد - «توضیح المسائل»، «المسائل المستحدثه»، «منهاج الفقهاهة» 4 ج -، «شرح كفایه»، «حاشیه وسائل، «اجتهاد و تقلید»، «فروع علم اجمالی»، «جبر و اختیار»، «ولایت فقیه»، «قواعد فقهیة»، مناسك حج»، «حاشیة عوة»(23)

 3-آیت الله حاج سید مهدی روحانی (متولد: 1343ق) صاحب «بحوث مع اهل السنه و السلفیه»، «الوتر ثلاث ركعات»، «احادیث العترة عن طریق اهل السنة»، «تاریخ فرق و مذاهب اسلامی»، «و فرقة السلفیة و تطوراتها»، «تفسیر سورة الفجر»، حاشیه بر تفسیر جوامع الحجاج، وی عضو مجلس خبرگان رهبری و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و از علمای مشهور حوزه است، و هم اینك در مسجد حاج سید صادق، در هر سه وعده اقامه جماعت می نماید و بسیاری از مشكلات مردم را به سرپنجه تدبیر خویش می گشاید(24)

 4-حضرات حجج اسلام، آقایان: مرحوم حاج سید فضل الله، حاج سید محمد علی(25) حاج سید مهدی، حاج سید هادی روحانی، از علمای محترم تهران.

 5- آیت الله حاج شیخ محسن حرم پناهی (متولد: 1347 ق) صاحب «شرح وسیلة النجاة»، «شرح كفایة الاصول»، برخی از مجلدات «جامع احادیث الشیعة»،(26) وی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و امام جماعت مسجد محمدیه - یكی از مساجد معروف قم - است.

 6-مرحوم حجة الاسلام و المسلمین اقای حاج اقا مصطفی برقعی - امام جماعت مسجد محمدیه قم.

7-حضرات حجج اسلام آقاین: حاج آقا نصرالله شاه آبادی و حاج آقا نورالله شاه ابادی - فرزندان مرحوم آیت الله العظمی شاه آبادی - از علمای محترم تهران.

پی نوشت ها:

 1.  سر السعادة (مقدمه)

 2. آیت الله سید مهدی روحانی می فرمود: این قطعه را از مرحوم عمویم ایت الله حاج میرزا محمود شنیدم و ایشان از والدشان نقل می كردند كه من نزدیك چهار سال در حكمت و فلسفه زحمت كشیدم، ولی همه آنها از یادم رفته است .

 3. نقباة البشر 8555/2 .

 4. مقدمه «سرالسعادة»،د .

5. نقباء البشر 856/2 . 

6. ایشان این مطلب را از عمویش (آیت الله حاج میرزا محمود) و پدرش (حاج میرزا ابوالحسن) نقل می نمود .

 7. مقدمه (سرالسعادة»، د نویسنده «رجال قم» می نویسد: حل و عقد امور جامعه و حكومات شرعیه، به امضاء و حكم ایشان منوش شده است علاقمندان و مردم دانش دوست و حقیقت جو وی را در بر گرفتند و به تكریم و تجلیل او كوشیدند .

 8. همان كتاب

 9. مقدمه سرالسعادة، ه .

 10. همان .

 11. همان،

 12. هر چند روی قبرش، چهارم ربیع الاول نگاشته شده است، اما این تاریخ را آیت الله روحانی به نقل از والد خویش بیان نمود .

 13. 1گنجینه دانشمندان 338/2، رجال قم، 156، آثار الحجة 72/2 - 73 .

 14. آثار الحجة 36/2، گنجینه دانشمندان 336/2، رجال قم 85 .

 15. گنجینه دانشمدان، 337/2، رجال قم 87 .

 16. همان كتاب 339/2 رجال قم 93، مقدمه «سرالسعادة» صفحات ز - ح .

 17. شرح بیشتر زندگی او را ببینید در: مجله نور علم، ش 9، ص 126، مجله پیام حوزه ش 10، ص 171، 184 نقباء البشر 1370/3 .

 18. شرح زندگی او را ببینید، در گنجینه دانشمندان 233/2 - 334، رجال قم، 163 .

 19. وی عموم مرحوم حاج شیخ محمد تقی قمی، بنیانگذار «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» است.

20. رجال قم، 100 .

21. همان كتاب، 142 .

22. گنجینه دانشمندان، 163/2 .

 23. همان، 160/2 - 162 .

 24. همان، 164/2، و مجله نور علم، ش 29، (دی 67)، ص 16 - 26 .

 25. همان، 164/2 .

 26. همان، 134/2 .

منبع : ستارگان حرم شماره 4