[4] - این اثر بزرگترین و ارجمندترین كتاب اوست و از شاهكارهای علمی و اعتقادی شیعه بشمار می رود. مولف بزرگوار این كتاب عظیم و شگفت انگیز را در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام و در جواب كتاب ضد شیعی ((تحفه اثنا عشریه )) نوشته است .
كتاب خصومت برانگیز ((تحفه اثنی عشریه )) (هدیه ای برای شیعیان دوازده امامی را مولوی عبدالعزیز دهلوی (م 1239 ق .) معروف به ((سراج الهند)) (چراغ هند) نوشته بود. اما چه تحفه ای و چه هدیه ای ؟! او كه از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و از اهل سنت بود، بدون توجه به آیات وحدت بخش قرآن و سفارشهای پیامبر صلی الله علیه و آله در این كتابش ، عقاید و آراء شیعه را بطور عموم و فرقه اثنا عشریه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان به عباراتی خارج از نزاكت و كلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به كتب نوآموزان - كه به خطابه نزدیكتر است تا به برهان یا دست كم نقل صحیح مطالب - مورد حمله و اعتراض قرار داده ... كتاب را مملو از افتراآت و تهمتهای شنیعه ساخته است ... و باعث تشتت جبهه اسلامی هند شد. این كتاب در دل برادران مسلمانان نسبت به یكدیگر كینه و نفرت پدید آورد و صفای مسجد و محراب ، شكوه رمضان و عاشورا را كدر ساخت .
عبقات الانوار، دارای دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتی چند است .
منهج اول درباره اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن مجید بر امامت است ، از جمله آیه :
((انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزكاه و هم راكعون )) مائده /55.
و آیه :
((الیوم اكملت لكم دینكم ....)) مائده /3.
و آیات فراوان دیگری كه بر امامت شرعی و الهی ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (امام علی و فرزندان معصومش علیهم السلام ) دلالت می كند. همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است . گفته اند این مجلد هنوز به چاپ نرسیده است و در كتابخانه عظیم مولف دانشمندش ، در شهر لكهنو نگهداری می شود.
منهج دوم كتاب ، درباره احادیث دوازده گانه ای است كه مولوی عبدالعزیز دهلوی در كتاب تحفه اثنا عشریه ، مغرضانه اصل یا تواتر آنها را انكار و اشكالاتی بر این احادیث شیعی وارد كرده بود. این منهج از كتاب شگفت آور و عظیم عبقات الانوار، 30 جلد است كه حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است . هر یك از احادیث دوازده گانه ، خود یك مجلد و برخی از این مجلدات هم در چندین جلد به سبك قدیم و ینگی چاپ شده است بدین شرح :
مجلد اول از منهج دوم ، در مورد حدیث غدیر.
مجلد دوم ، در موضوع حدیث منزلت .
مجلد سوم ، درباره حدیث ولایت .
مجلد چهارم ، درباره حدیث طیر.
مجلد پنجم ، به شرح و بیان حدیث ((انا مدینه العلم و علی بابها...)).
مجلد ششم ، درباره حدیث حدیث تشبیه .
مجلد هفتم ، درباره حدیث ((من ناصب علیا لخلافه فهو كافر)).
مجلد هشتم ، در بیان حدیث نور ((كنت انا و علی نورا...)).
مجلد نهم ، درباره حدیث ((رایت )).
مجلد دهم ، در موضوع حدیث ((انك تقاتل علی تاءویل القرآن ...)).
مجلد یازدهم ، در مورد حدیث ((الحق مع علی ...)).
مجلد دوازدهم ، درباره حدیث ثقلین .
[9] - مرحوم آغا بزرگ طهرانی در كتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه (ج12، ص: 23) در معرفی كتاب زبده التصانیف چنین آورده است :كتاب زبده التصانیف كتابی است به فارسی در اصول عقاید ، فروع ، سنن ، تاریخ و قصص.. .
متن الذریعة: (فارسی فی العقائد و الفروع كتابا و سنة و القصص و التواریخ للمولى حیدر بن محمد الخوانساری أستاذ المحقق الآقا حسین الخوانساری كتبه باسم الشاه عباس الثانی الصفوی المتوفى 1078 و ینقل عنه السید المعاصر فی أخبار الأول و هو مطبوع بطهران على الحجر فی 1278 و نسخه خطیة عند السید محمد باقر الگلپایگانی نزیل طهران أخیرا مرتبة على مقدمه فی معرفة الله و سائر العقائد و اثنی عشر بابا كل باب فیه اثنا عشر فصلا و خاتمة فالباب الأول فی أركان الإیمان و الثانی فی مقدمات الصلاة 3 فی الصلوات الیومیة و غیرها 4 فی الصوم 5 فی الزكاة 6 فی الحج 7 فی فضائل النبی و الأئمة و معجزاتهم 8 فی قصص الأنبیاء 9 فیما یلزم العمل به 10 فیما یجتنب عنه 11 فی فضل العلم و العلماء و القراء و المتعلمین 12 فی خلقه العالم و المقدمة أیضا فی اثنی عشر فصلا فی المعارف الخمسة أوله [حمد بىحد و ستایش بىعد معبودى را سزد كه پروردگار] و نسخه أخرى فی كتب السید محمد الیزدی فی النجف و یقال له زبدة التواریخ أیضا، و ثالثة عند (سلطان المتكلمین) و نسخه فی مكتبة (المجلس) كما فی فهرسها و من الباب التاسع إلى أواخر الخاتمة فی مجلد فی مكتبة الشیخ نعمة الطریحیفی النجف، و نسخه فی مكتبة المشكاة كما فی فهرسها (3: 2267) و أخرى فی (سپهسالار 1812 و 6461).) الذریعةإلىتصانیفالشیعة، ج12، ص: 23
[10] - سامرا شهری است بین بغداد و تكریت كه در جانب شرقی رود دجله قرار دارد. نام این شهر در اصل «سر من رای» بوده است یعنی «هر كه آن را ببیند شاد می شود.» معتصم، خلیفه عباسی، كه در سال 221 هجری به آبادانی این شهر پرداخت، این نام را برای آن برگزید.
بعدها این شهر رو به ویرانی نهاد و به « ساء من رای» (هر كه آن را ببیند ناراحت میشود) مشهور شد و پس از مدتی به اختصار، «سامرا» نام گرفت. حرم مطهر عسگریین ( یعنی امام هادی و امام حسن عسگری ) و قبر نرجس خاتون، مادر امام زمان، در سامرا قرار دارد.
غیبت صغرای امام زمان از سردابی در همین شهر شروع شد. چند تن از خلفای عباسی نیز در این شهر دفن شدهاند. در طول تاریخ بناهای زیبا و باشكوهی در سامرا ساخته شده كه بقایای برخی از آنها تاكنون باقی مانده است.
منابع: برگرفته از لغت نامه دهخدا به نقل از معجم البلدان و نزهه القلوب.