بنده[i] براى ایشان نامه بسیار می فرستادم، معذلك همیشه می فرمودند: نامه بفرست و نامه ات را قطع مكن گرچه من حال و خلق جواب ندارم و منتظر جواب هم نباش. جواب هائى كه بعضاً ایشان می دادند غالباً به إملاء ایشان و خطّ بعضى از رفقا بود، و خیلى به ندرت خودشان پاسخ می نوشتند و یا نامه‏اى مستقلّ می فرستادند. و شاید در مدّت 28 سال ارادت حقیر تا رحلتشان مجموع نامه‏هائى را كه براى بنده فرستاده‏اند، از بیست عدد تجاوز نكند. معذلك همه آنها محفوظ و جمیع جواب ها و نامه‏هائى را كه به خطّ رفقاست محفوظ مى‏باشد. نامه‏هاى ایشان هم بسیار مختصر است. اینك چند نامه ... در اینجا نقل مى‏كنیم

1-بِسمِهِ تَعالَى‏ :

إلَى جَنابِ سَیدى الْمُحْتَرَم السّید مُحَمّد حسین الْعالِمِ الرَّبّانىّ، أسْألُ اللَهَ أنْ یزیدَ فى دَرَجاتِكَ. السَّلامُ عَلَیكَ وَ عَلَى أهْلِ بَیتِكَ جَمیعًا وَ رَحْمَةُ اللَهِ وَ بَرَكاتُهُ، ثُمَّ عَلَى جَمیعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا.

         من به هر جمعیتى نالان شدم             جفت بد حالان و خوش حالان شدم‏                    

         هر كسى از ظنّ خود شد یار من             وز درون من نجست أسرار من‏

إنّا لِلَّهِ وَ إنّا إلَیهِ رَاجِعُونَ. لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللَهِ. ما شآءَ اللَهُ كانَ وَ ما لَمْ یشَأْ لَمْ یكُنْ. الْعِزَّةُ لِلَّهِ جَمیعًا. قُلِ اللَهَ ثُمَّ ذَرْهُمْ. فَاسْتَقِمْ كَما امِرْتَ.

أخیكَ المُخْلِص، سید هاشم‏

2- بِسمِهِ تَعالَى‏

إلَى جَنابِ أخى و روحى و مَولاىَ، السّید مُحَمّد حسین سلامُ اللهِ علَیك!

         خَیالُكَ فى عَینى وَ اسْمُكَ فى فَمى             وَ ذِكْرُكَ فى قَلْبى فَأینَ تَغیبُ‏

نوشته بودید كه: دستور. گفت: اى دستور! دستور خواهى. اى قیامت! تا قیامت راه چند؟ از پیغمبر مى‏پرسیدند: تا قیامت؟ هر جا كه باشى و در هر حال كه باشى جَهد كن تا محبّ باشى و عاشق باشى؛ و چون ملكه شود همیشه محبّ باشى در هر زمان. وَ سَلامٌ عَلَى جَمیعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا بَعْدُ، وَ نَحنُ همى نَدعو لَكُم تَحتَ القُبَّة. یك قدرى قرض پیدا شده از براى بنده؛ خداوند تبارك و تعالى فعّال است‏.

أخیكَ سید هاشم‏

عالى عَدَدَ الْحَسَناتِ. یمْحو ما یشآءُ مِن شَواهِدِ العُبودیةِ، وَ یثْبِتُ مِن شَواهِدِ الرُّبوبیة.

3- در نامه‏اى كه صدرش با خطّ دیگرى است، در ذیلش مرقوم داشته‏اند:

وَ قَضَى رَبُّكَ ألَّا تَعْبُدُوا إلَّا إیاهُ‏

الْمَعْبودُ اسْمٌ مِن أسْمآئِهِ. حَقیقَةُ الْعُبودیةِ كَوْنُ الْعَبْدِ بِتَمامِ لَواحِقِهِ مِلْكًا خالِصًا لِلَّهِ تَعالَى؛ بِاعْتِبارِ أنَّ جَمیعَ المَوْجوداتِ مَمْلوكاتُهُ‏ بِالاسْتِحقاقِ لا بِالإنفاق.

فَحَقیقةُ العِبادةِ انْتِباهُ النَّفْسِ وَ تَذَكُّرُها لِهذَا الْعَمَلِ. وَ المَعْنَى أنَّ الإنْسانَ لا یمْلِكُ حالًا، وَ لا مالًا، وَ لا مَوْتًا، وَ لا حَیوتًا، وَ لا، وَ لا، وَ لا؛ وَ السّلامُ عَلَیكُم.

أخیكَ المُخْلِص، سَید هاشم‏

4- در نامه‏اى كه أیضاً صدرش به خطّ دیگرى است، در ذیلش مرقوم داشته‏اند:

غم مخور جانم كه غمخوارت منم‏

          وَ تَحَقَّقْتُكَ فى سِرّى فَناجاكَ لِسانى             فَاجْتَمَعْنا لِمعانى و افْتَرَقْنا لِمَعانى‏

             إنْ یكُنْ غَیبَكَ التَّعْظیمُ عَنْ لَحْظِ عیانى             فَلَقَدْ صَیرَكَ الْوَجْدُ مِنَ الاحْشآءِ دانى‏

سید هاشم حدّاد

5- بِسمِهِ تَعالَى‏

السّلامُ عَلَیكَ یا سَیدى وَ سَنَدى السّید مُحَمّد حُسَین و رَحمَةُ اللهِ و بَرَكاتُه.

مى در بر و گل در كف و معشوقه به كام است- إلى آخِره.

بیاكه كرده‏ام از غیر، آینه پاك- إلى آخِره‏.

إذا تَجَلَّى لَهُمُ الْحَقُّ تَلاشَوْا؛ وَ إذا سَتَرَ عَلَیهِمْ رُدّوا إلَى الْحَضْرِ فَعاشَوْا.

الآن یكقدرى به خود آمدیم. فرصت نیست. و گر نسیت. تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَهِ، وَ افَوِّضُ أمْرِى إلَى اللَهِ. إیاكَ نَعْبُدُ وَ إیاكَ نَسْتَعِینُ. امر به شریعت و امر به حقیقت‏.

الشَّریعَةُ مِنْ غَیرِ حَقیقَةٍ فَغَیرُ مَقْبولٍ؛ وَ الْحَقیقَةُ مِنْ غَیرِ شَریعَةٍ فَغَیرُ مَحْصولٍ.

         یعنى اى مطربه شده با خاص و عام             مرده شو چون من كه تا یابى امان[ii]

6- بسم الله الرّحمن الرّحیم‏

         اى غائب از نظر به خدا مى‏سپارمت             جانم بسوختىّ و به دل دوست دارمت‏

             تا دامن كفن نكشم زیر خاك پاك              باور مدار كه دست ز دامن بدارمت‏

             أخَذْتُمْ فُوادى وَ هْوَ بَعْضى فَما الَّذى             یضُرُّكُمُ لَوْ كَانَ عِنْدَكُمُ الْكُلُ‏

خداوند متعال آن وجود مبارك را از جمیع بلیات و به عین عنایت ملحوظ بدارد. رقیمه شریفه رسید، از سلامتى جنابعالى با اطّلاع و خوشوقت گشتیم. گرچه جواب دیر میشود امّا شما به نامه ما را خشنود بفرمائید، چنانچه شب و روز در یاد شما هستیم.

اهل منزل همگى سلام میرسانند. رفقا یك یك عرض سلام دارند، و از شما منفكّ نیستیم. امید است جنابعالى نیز ما را فراموش نفرمائید در مواقع دعا. سلام به رفقا برسانید. مصدّع اوقات شریف نشود.

سید هاشم حدّاد

7- بسم الله الرّحمن الرّحیم‏

التَّوحیدُ هُوَ الحَقُّ؛ و إلَیهِ المَلْجَأُ لِاهلِهِ؛ و بِهِ النَّجاةُ. هُوَ السِّرُّ الخَفىُّ؛ بِهِ ظَهَرَتِ الاشْیآءُ. و هُوَ الشَّمْسُ المُشْرِقَةُ؛ و مِنهُ ینابیعُ الانوارِ. و هُوَ قُطْبُ الْعارِفینَ. و هُوَ الدَّلیلُ، و مُبْرِىُ الاسْقامِ، و شِفآءُ كُلِّ عَلیلٍ. هُوَ الظّاهِرُ؛ فَما سِواهُ حِجابُهُ.

فَمَن كانَ ذا بَصَرٍ جاوَزَ أبْوابَهُ، كَشَفَ لَهُ عَن مُلْكِهِ. فَعاینَ سُلْطانَهُ، و غَیبَهُ بِهِ عَنهُ؛ فَعَظَّمَ شَأْنَهُ.

فَبَینَ الْعارِفِ و بَینَ رَبِّهِ سِرٌّ وِقْرٌ فى صَدْرِهِ، وَ حُكْمٌ یمُدُّهُ بِمَیامِنِ غَیبِهِ؛ فَهىَ غَذآوُهُ و شَرابُهُ؛ مُظْهِرٌ لَهُ حَقیقَةَ التَّوحیدِ وَ لُبابَهُ؛ وَ امْتازَ بِها عَن سآئِرِ الخَلْقِ؛ فَواصَلَتْهُ و أجْلَسَتْهُ فى حَضْرَةِ الْحَقِّ، وَ اخْتَصَّهُ بِالْعُلومِ الازَلیةِ الْعَجیبَةِ.

فَحَقیقَتُهُ مِنَ الْحَقِّ ذاتیةٌ قَریبَةٌ، بِلا حَرَكَةٍ مِن مَعْنًى إلَى مَعْنًى، وَ لَا انْتِقالٍ، وَ لا ماضٍ وَ لا مُسْتَقبَلٍ وَ لا حالٍ. و هُوَ بِسِرِّ الْعارِفِ مَكْشوفٌ؛ أمَدَّهُ بِهِ مِن خَفىِّ سِرِّهِ؛ فَسَتْرُهُ مِن سِرِّهِ مَعْروفٌ.

و جُمْلَةُ الْمَحْسوساتِ عَدَمٌ وَ هَبآءٌ؛ فَحَقِّقْ بِبَصیرَتِكَ، تَنْظُرْ عَجَبًا! تَجِدِ الْقآئِمَ بِهِ فى كُلِّ الْخَطَراتِ وَ اللَحَظاتِ مُشاهِدًا؛ إذْ هىَ أغْطیةٌ یسْتُرُ بِها؛ إذْ هُوَ الْوُجودُ، وَ الْوُجودُ واحِدٌ.

فَالْمَعْرِفَةُ فى حَقِّ كُلِّ مَصْنوعٍ وَضْعُهُ. فَكُلُّ مُفْتَرِقٍ هُوَ أصْلُهُ و جَمْعُهُ. بِذلِكَ شَهِدَتِ الظَّواهِرُ عَلَى غَیبِها.

فَهُوَ الْمُبْدِىُ لِكُلِّ شَىْ‏ءٍ وَ الْمُعیدُ، وَ الْفَعّالُ فى مُلْكِهِ؛ یفْعَلُ ما یشآءُ؛ وَ الفَعّالُ لِما یشآءُ. عَرَفَها الْعارِفونَ.

 «فقط توحید است كه حقّ است. و به سوى اوست پناه براى اهلش. و به واسطه اوست نجات. اوست سرّ پنهان. و به اوست كه أسرار ظاهر گردیده است. و اوست خورشید نور افشان. و از اوست چشمه‏هاى انوار. و اوست قطب عارفان. و اوست رهنما و دلیل، و صحّت بخشنده مرضها، و شفا بخش‏ هر بیمار. اوست ظاهر؛ بنابراین ما سواى او هر چه هستند از موجودات و مخلوقات، حجاب و پرده او میباشند كه او را در زیر إنّیت خود پنهان میدارند.

پس كسیكه داراى چشم بصیرت باشد و از درها و ابواب حجاب او عبور كند، او قدرت و سلطنتش را به وى مى‏نمایاند؛ و سلطان و عظمتش را بالعیان مشاهده مى‏نماید؛ و او را از هستى و إنّیت وجودى و تعلّقى پستش بواسطه إنّیت وجودى خود غائب و مستور مى‏نماید، بطوریكه مشاهده إنّیت مجازى خود نكند، و در إنّیت حقیقى او متجلّى باشد. بنابراین شأن و مقامش را عظیم میگرداند.

بنابراین در میان عارف و پروردگارش سرّى است سخت و سنگین در سینه او، و حُكمى است كه او را به بركتها و ارزشهاى غیبى پروردگارش مى‏كشاند و میرساند. و آن بركتها و ارزشهاى غیبى هستند كه غذاى او و شراب او میباشند. پروردگار براى مرد عارف، حقیقت توحید و جوهره آنرا ظهور میدهد. و عارف بواسطه آن حقیقت از سائر مخلوقات امتیاز پیدا مى‏نماید. آن حقیقت با او مواصله و سر و كار پیدا میكند، و او را در حضرت حقّ مى‏نشاند، و به علوم أزلیه إلهیه عجیبه اختصاص میدهد.

پس نسبت حقیقت عارف با حقّ تعالى ذاتى است؛ نزدیك است؛ بدون حركتى از معنیى به معنیى، و نه انتقالى، و نه گذشته‏اى و نه آینده‏اى و نه حالى. و آن حقّ در سرّ عارف مكشوف است. حقّ او را از سرّ پنهان خود امداد میكند؛ و لهذا پوشش و حجاب عارف از سرّ حقّ شناخته گردیده است.

و تمامى محسوسات پوچ و باطل است. علَیهذا چشم بصیرتت را خوب باز كن تا امر شگفتى را ببینى! مى‏یابى تمام نظاره كنندگان را در تمام چشم بر هم زدنها و در تمام خطوراتى كه بر نفسشان وارد مى‏شود كه اوست تنها نظر كننده و بیننده؛ و تمام این موجودات قیام به او دارند. چرا كه این موجودات و ممكناتِ‏ بیننده، پوششهائى هستند كه او خود را با این پوششها مستور میدارد؛ به علّت آنكه اوست وجود، و وجود واحد است.

بنابراین، معرفت و شناسائى در حقّ هر مصنوع و موجود حادث و مخلوقى آنست كه: آنرا در جائى قرار دهیم كه دلالت بر آن وجود واحد بنماید. چرا كه هر جائیكه افتراق و جدائى در عالم مشاهده شود، اصلش و مبدأش و محلّ اجتماعش ذات أقدس اوست. و بواسطه این نكته است كه ظواهر گواهى بر غیبشان میدهند.

پس اوست آغازگر هر چیز، و بازگرداننده آن، و اوست فعّال در قدرت و سلطنتش. هر كار را كه بخواهد میكند؛ و فعّال است در برابر خواسته هایش. عارفان میباشند كه از او و اسماء و صفات و افعالش اطّلاع دارند و او را مى‏شناسند

8- بسم الله الرّحمن الرّحیم‏

التَّوْحیدُ هُوَ الاصْلُ وَ إلَیهِ الطَّریقُ؛ وَ هُوَ الْقُطْبُ وَ عَلَیهِ التَّحْلیقُ. وَ هُوَ تاجُ الْعارِفینَ وَ بِهِ سادوا؛ وَ بِأخْلاقِهِ تَخَلَّقوا وَ لَهُ انْقادوا. هُوَ بِهِمْ بَرٌّ وَصولٌ؛ مِنْهُ الْبِدایةُ وَ إلَیهِ الْوُصولُ.

نَوَّرَ قُلوبَهُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ الإیمانِ؛ وَ شَرَحَ صُدورَهُمْ فَتَخَلَّقوا بِالْقُرْءَانِ. فَفَهِموا مَعانِیهُ وَ بانَ لَهُمُ الْمُرادُ؛ فَدامَتْ فِكْرَتُهُمْ فیهِ فَمَنَحَهُمُ السُّهادُ؛ وَ ما عَرَّجوا عَلَى أهْلٍ وَ لا أوْلادٍ؛ وَ لَمْ یشْرِكوا بِعِبادَةِ رَبِّهِمْ أحَدًا.

هُوَ الضّیاءُ بِمِشْكوةِ قَلْبِ الْعارِفِ؛ عَنْهُ ینْطِقُ وَ بِهِ یكاشِفُ. وَ لَمْ یلْتَفِتْ إلَى ما هُوَ سِواهُ؛ وَ لَمْ یدَّخِرْ سِوَى مَوْلاهُ. وَ هُوَ حَیاتُهُ وَ نُشورُهُ؛ وَ بِهِ أشْرَقَتْ شَمْسُهُ وَ نورُهُ. یمُدُّهُ بِدَقآئِقِ الْمَعانى؛ فَیمَیزُ بَینَ الْباقى مِنْهُ وَ الْفانى.

فَیعَبِّرُ عَنْهُ بِمَعانى رَوْحانیةٍ، تَقْصُرُ عَنْ إدْراكِهَا الصِّفاتُ الْبَشَریةُ. وَ یعیها مَنْ هُوَ بِالتَّوْحیدِ حَىٌّ ذو عیانٍ؛ وَ یعْجُزُ عَنْها مَنْ رَضِىَ بِنَعیمِ الْجِنانِ.

فَالْعارِفُ لَذَّتُهُ ذِكْرُهُ مَوْلاهُ، وَ هُوَ كُلّیتُهُ، وَ الظّاهِرُ بِعِبادَتِهِ. مُفْصِحُهُ بِالْعِلْمِ، وَ هادیهِ لِلْبَیانِ. امِدَّ سِرُّهُ مِن سِرِّهِ.

فَأنْطَقَ لِسانَهُ بِالْحِكْمَةِ؛ فَجَذَبَ الْخَلْقَ إلَیهِ وَ هَدا بِهِ الامَّةَ. فَكَشَفَ لَهُ الْغِطآءَ عَنْ أسْرارِ التَّوْحیدِ؛ وَ تَجَلَّى لِقَلْبِهِ مَنْ هُوَ أقْرَبُ إلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ.

فَتَأَلَّفَتْ مُتَفَرِّقاتُهُ فَفَنِىَ عَنْ رُسومِهِ؛ وَ كاشَفَ بِهِ وَ شَرَّفَهُ بِعُلومِهِ. فَاهْتَزَّتْ أرْضُهُ وَ نَبَعَ مآؤُهُ؛ فَوَسَّعَ قَلْبَهُ وَ ما وَسِعَهُ أرْضُهُ وَ لا سَمآؤُهُ.

السّلامُ عَلَى سَیدِنا و مَولانا السّید محمّد حُسَین، و عَلَى السَّید محمّد صادق، و عَلَى السّید محسن، و عَلَى السّید أبى الحسن، و علَى السّید عَلىّ، و فاطِمَةَ، وَ الزَّهرآءِ، وَ الصِّدّیقَةِ، وَ البَتولِ، وَ العَلَویةِ، وَ جَمیعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا؛ و نَحنُ لَكُم مِنَ الدّاعینَ تَحْتَ قُبَّةِ الْحُسَینِ.

 «توحید است كه اصل است و بس. و به سوى اوست راه. و اوست قطب و كانون. و گرداگرد اوست مدار و گردش و گردیدن و به چرخش درآمدن. اوست تاج بر تارك عارفان. بواسطه اوست كه سیادت پیدا نمودند و سرور و سالار شدند. و به اخلاق اوست كه متخلّق گشتند. و براى اوست كه منقاد و مطیع آمدند. و او راجع به ایشان بسیار مهربان و خوشرفتار و بسیار پیوند زننده و وصل كننده است. از اوست ابتدا و به سوى اوست وصول.

توحید دلهایشان را به نور حكمت و ایمان منوّر گردانید، و سینه هایشان را گسترده و منشرح نمود؛ پس به اخلاق قرآن متخلّق گشتند و معانى آنرا فهم كردند، و مراد و معنى آن براى آنها واضح شد، پس فكر ایشان در قرآن به طول‏ انجامید تا خواب خوشگوار را از چشمانشان برگرفت، و دیگر نتوانستند بر روى اهل و اولادشان درنگ بنمایند، و با پرستش پروردگارشان احدى را شریك گردانند.

توحید، روشنى بخش در مشكوة قلوب عارفان است. از او سخن میگویند، و از جمال و جلال او پرده برمیدارند و اظهار مى‏كنند. و ابداً التفاتى به ما سواى او ندارند. و غیر از مولا و آقایشان در صندوقچه و خزانه دل، كسى را ذخیره نمى‏نمایند. چرا كه اوست حیات و زندگى نوین آنها، و بواسطه توحید است كه خورشیدشان میدرخشد و نور افشانى مى‏نماید. توحید، ایشان را به فهمیدن و ادراك كردن معانى دقیقه و رموز مخفیه كمك مى‏كند و امداد مى‏نماید، تا بدینوسیله در میان موجودِ باقى و موجود فانى فرق میگذارد و تمیز میدهد.

روى این زمینه از توحید تعبیر مى‏كنند به معانى روحانیه و مفاهیم مجرّده و ملكوتیه‏اى كه از فهمیدن آنها صفات بشر قاصر است؛ و فقط كسى كه با توحید زنده باشد و داراى مشاهده ربوبیه باشد مى‏تواند آن معانى را بگیرد و بفهمد و در خود نگهدارد و حفظ كند؛ و كسیكه به نعمتهاى بهشتى قانع و راضى شده است از ادراك آن معانى عاجز است.

لهذا براى عارف لذّتى نیست مگر یاد مولایش؛ زیرا كه اوست كلّیت و جمعیت او؛ و اوست ظاهر به عبادت او. با علمش از روى او پرده برمیدارد، و او را براى بیان و دلالت، هدایت مى‏نماید. و سرّش از سرّ مولایش مدد مى‏گیرد.

پس زبان وى را به حكمت گویا میگرداند، و خلائق را به سویش مجذوب مى‏كند، و امّت را بوسیله او هدایت مى‏نماید، و از جلوى دیده باصره و چشم بصیرت وى از اسرار توحید پرده بر مى‏كشد، و بر قلبش تجلّى مى‏كند

كسیكه از رگ گردن او به او نزدیكتر است.

بر این اساس، متفرّقات و گسیختگیهاى او التیام مى‏پذیرد و تألیف مى‏شود، پس از رسوم خود فانى میشود، و براى او اظهار مخفیات و اسرار میكند، و به علوم خودش وى را تشریف مى‏بخشد؛ پس زمینش به اهتزاز آمده سر سبز و خرّم میگردد، و آب فرو رفته چشمه‏اش از نو میجوشد و فوران میزند، و دلش را مى‏گشاید و وسعت میدهد؛ وسعتى كه نه زمینش و نه آسمانش بقدر سعه و گسترش آن نخواهند بود.»[iii]