این مشكل در میان فلاسفه الهی و متكلمین از آنجا مطرح شده است كه این از طرفی توجه داشته‏اند به قانون علت و معلول و منتهی شدن همه حوادث و ممكنات به ذات واجب الوجود و اینكه محال است‏حادثه‏ای لباس هستی بپوشد و مستند به اراده حق نباشد و به عبارت دیگر متوجه توحید افعالی و اینكه در ملك وجود نمی‏تواند شریی برای حق باشد بوده‏اند و از طرف دیگر به این نكته كه حتی عوام الناس نیز متوجه هستند توجه كرده‏اند كه زشتیها و فحشاء و گناهان را نمی‏توان به خداوند نسبت داد لهذا در میان تنزیه و توحید مردد مانده‏اند. گروهی تحت عنوان «تنزیه‏» اراده و مشیت‏حق را موثر در افعال و اعمال بندگان كه احیانا متصف به زشتی و فحشا است ندانسته‏اند و گروهی تحت عنوان «توحید» و اینكه «لاموثر فی الوجود الا الله‏» همه چیز مستند به اراده حق كرده‏اند.

گویند غیلان دمشقی كه طرفدار عقیده اختیار بود بالای سر ربیعة‏الرای دانشمند كه قضا و قدری بود ایستاد و گفت «انت الذی بزعم ان الله یجب ان یعصی‏» یعنی تو آن كسی هستی كه گمان می‏كند خداوند دوست دارد معصیت‏شود; یعنی به عقیده تو معاصی نیز به اراده و مشیت‏حق واقع می‏شود. ربیعه الرای فورا گفت: «انت الذی یزعم ان الله یعصی قهرا» یعنی تو آن كسی هستی كه گمان می‏كند خداوند جبرا علی رغم اراده است معصیت می‏شود یعنی به عقیده تو ممكن است‏خداوند چیزی را بخواهد و خلاف آنچه می‏خواهد صورت گیرد.

حكایت ابواسحاق اسفراینی

ابو اسحاق اسفراینی كه طرفدار عقیده قضا و قدر بود روزی در محضر صاحب بن عباد نشسته بود كه قاضی عبد الجبار معتزلی وارد شد قاضی عبدالجبار بر خلاف ابواسحاق منكر عمومیت قضا و قدر بود تا چشم قاضی به ابواسحاق افتاد گفت:«سبحان من تنزع عن الفحشاء» یعنی منزه است ذات حق از اینكه كارهای زشت‏به او نسبت داده شود كنایه از اینكه تو هم كه چیز را از خدا می‏دانی و لازمه‏است اتصاف خدا به كارها زشت است ابواسحاق فورا گفت «سبحان من لایجری فی ملكه الا ما یشاء» یعنی منزه است ذات حق از اینكه در ملك او - ملك وجود - چیزی واقع شود مگر آنكه او بخواهد كنایه از اینكه تو برای خدا در ملك خدا شریك قائل هستی و خیال می‏كنی ممكن است‏خداوند چیزی را نخواهد و آن چیز واقع گردد.

چنانكه قبلا اشاره شد این مساله قبل از آنكه انگیزه‏های سیاسی و اجتماعی در آن دخالت داشته باشد یك مجهول و مشكل علمی بوده است‏برای گروهی این عقیده كه همه چیز حتی زشتیها و بدیه منتسب به غیر قابل قبول بوده خدا را از این گونه امور تنزیه می‏كرده‏اند برای گروهی دیگر كه به توحید آشناتر بوده‏اند این جهت كه در جهان هستی - قائم به ذات الهی است و هر موجودی هر لحظه از او مدد می‏گیرد- موجودی در فعل خود استقلال داشته باشد و خدا چیزی بخواهد و آن موجود چیز دیگر و آن خواسته آن مخلوق برخلاف خواسته خدا جامه عمل بپوشد غیرقابل قبول بوده است و از این رو اختلاف نظر و عقیده پیدا شده است.

اما هر دسته‏ای از طریق بیان ایراداتی كه بر عقیده دسته مخالف وارد بوده است می‏خواسته‏اند صحت عقیده خود را ثابت كنند بدون آنكه هر عهده جواب اشكالاتی كه برعقیده خود آنها وارد است‏بر آیند مراجع به كتب كلامی مدعای ما را روشن می‏كند. مباحث غیلان و ربیعة الرای و مباحثه قاضی عبدالجبار و ابواسحاق نمونه‏ای از این طرز استدلال ست‏حقیقت این است كه عقیده قضا و قدر و عقیده اختیار و آزدی این طور كه طرفداران آنها طرح می‏كردند هیچ كدام قابل دفاع نبوده است و اگر اینها به حقیقت مطلب رسیده بودند و می‏فهمیدند كه نظر هر دسته‏ای فقط بر جزئی از حقیقت مستمل است نزاع از میان بر می‏خاست و می‏فهمیدند كه لازمه اعتقاد به قضا وقدر و توحید افعالی جبر و سلب آزادی از بشر نیست همان طور كه لازمه اختیار و حر بشر نفی قضا و قدر نیست.

منبع : انسان و سرنوشت/ تنزیه و توحید